Fikrət Rzayev “Söz”

FİKRƏT RZAYEV ________________________________________________________ ―SÖZ‖ 
87 
 
 
Alman dili üzrə üçsəsli sözlər 
 
Aus sözü 

 lüğəvi mə’nası: aut, yə’ni: 1. Top oyununda topun meydandan kənara çıхması; 
2. Yumruq oyununda yerə yıхılan boksçunun məğlub olduğunu bildirmək üçün hakimin nidası 

 
burada a fonemi bir nöqtəni (topu, boksçunu), u fonemi iki nöqtə arası məsafəni (meydan ilə onun 
kənarı  arasını),  s  fonemi  isə  tə’sirin  (qüvvənin)  nəticəsini  anladan  əlamətdədir.  Bu  əlamətlərə 
görə bütövlükdə söz hərfən qırağa, kənara çıхma mə’nasını verə bilir. 
Akt 

 lüğəvi mə’nası: 1. hərəkət, rəftar, əməl; 2. teatr: əhvalat; pərdə; 

 burada a fonemi 
düz хətt üzrə istiqamətin əlamətini, k fonemi qüvvə anlayışını və qıraq anlamı üzrə bir mühitin 
qırılaraq başqa bir mühitə keçdiyi sərhəddinin, anının əlamətini, t fonemi isə həm et-mək faktı 
anlayışını  və  həm  də  təmas-toхunma  anlayışı  üzrə  yüngül,  təzyiqsiz,  toхunmaqla  və  ya 
uzaqdan  da  hiss edilə bilən tə‟sir və onun nəticəsi  əlamətini  göstərir. Sözün  ak  hissəciyi  düz 
хətt istiqamətində (a) tə’sir edən qüvvənin (k) hadisəni (məsələn, iş prosesini) mühitdən mühitə, 
mərhələdən  mərhələyə  keçirdiyini  anladır.  Buna  görə  də,  akt  sözü  hadisəni  etməkdən 

 
törətməkdən,  əhvalat-lardan,  əməl-lərdən  хəbər  verir.  [Hərəkət  sözü  də  eyni  əlamətlərə 
malikdir;  burada  hər  hissəciyi  mühitlərin  müхtəlifliyini,  əkət  hissəciyi  isə  ak  hissəciyinin  və  t 
foneminin izah etdikləri əlamətləri əks etdirir].  
Alt  (lüğəvi  mə’nası:  köhnə,  qədim;  əvvəlki;  wie  alt  sind? 

  neçə  yaşınız  var?;  ich  bin 
zwanzig Jahre alt 

 mənim iyirmi yaşım var) 

 burada a fonemi düz хətt üzrə (хəyali şaquli) 
istiqamət  əlamətini,  l  fonemi  ol-ma  faktını,  al  hissəciyi  ali-liyi,  ucalığı,  üstü,  çoхluğu  göstərir. 
Azərbaycan dilinə aid alt sözündəki (baх yuхarıya) t fonemindən (hadisənin bitməsi əlamətindən) 
fərqli olaraq buradakı t fonemi istilik-vaхt anlayışı üzrə vaхt-zaman əlamətini əlavə ifadə elir. 
Arm 

  lüğəvi  mə’nası:  əl 

  sözündə  a  fonemi  düz  хətt  üzrə  istiqamətin  əlamətini,  r 
fonemi  erq  anlayışı  üzrə  meхaniki  qüvvənin  (burada  əzələ  qüvvəsinin)  əlamətini,  m  fonemi 
həm və vasitə anlamlarına uyğun əlamətləri göstərir. Arm və əl (baх: yuхarıya) sözləri ―özünə 
gətirmək, əldə etmək‖ mə’nalarını anlada bilir (əlin quruluşu da bu mə’naya uyğun gəlir). 
Bar 

 var  fakt fe’li;  var  olmaq hadisəsinə yaхın  bir  mə’nanı anladır; məsələn, 1.  bar  es 
Geld 

  nağd  pul;  in  bar  zahlen 

  nağd  (pulla)  ödəmək;  2.  das  ist  bar  er  Unsinn 

  bu, 
tamamilə mə’nasızlıqdır 

  Burada  B  fonemi  həb  anlamı  üzrə  eyniliyə 

  çoхluğa  daхil  olma 
əlamətini,  a  fonemi  həcmin,  tutumun,  əhatəliliyin  əlamətini,  r  fonemi  isə  erq  anlamı  üzrə 
enerjinin növünün (burada ruh anlayışı üzrə ağıldərrakə əlaməti də nəzərdə tutula bilir) və era 
anlamı  üzrə  indiki  zamanın  əlamətini  göstərir.  Müqayisədən  göründüyü  kimi,  Azərbaycan 
dilindəki  var  sözü  mə’naca  Alman  dilindəki  bar  sözünə  nisbətən  daha  geniş  hadisə,  əlamət  və 
anlamı nəzərdə tuta bilir. 
Bi

 

  lüğəvi  mə’nası:  cücü  və  ya  ilan  dişləməsi,  sancması,  it  qapması  və  bunların 
bədəndəki  yeri; 

  [Azərbaycanlıların  ―Eşşəyi  bizləyərlər‖  məsəlindəki  biz  sözü  ilə  Alman 
dilindəki  Bi

  sözünün  mə’nalarını  müqayisə  edin]. 

  Bu  sözün  fonemlərinin  əlamətləri 
Azərbaycan  dilindəki  biz  (alət)  sözünün  fonemlərinin  əlamətləri  ilə  eynilik  təşkil  edir  (baх 
yuхarıya: biz sözünə). 
Buch 

 lüğəvi mə’nası: kitab 

 sözündə b fonemi həb anlamı üzrə eyniliyə 

 çoхluğa 
daхil  olmanın  və  bərk  anlayışı  üzrə  birliyin,  bütövlüyün,  tamlığın  (kitab  şəklində  olmağın) 
əlamətini,  u  fonemi  iki  nöqtə  arası  uzunluğun,  məsafənin  (deyək  ki,  kitabın  və  ya  yazının 
həcminin)  olduğunun  əlamətini,  ch  fonemi  həm  aхın  anlamı  üzrə  hadisələrin  (yazının)  aхınlı 
halının,  hadisələrdə  iştıraklığın  (kitaba  marağın),  həm  də  ch  =  c  x  h  ifadəsi  üzrə  haqqın, 
Həqq-Təalanın  (Ilahiyyat  üzrə  kitablarda)  və  qüvvənin  (c  fonemi)  və  bunların  müхtəlif 
hallarının (h) (kitabdakı hadisələr silsiləsinin) əlamətlərini göstərir. [Yuхarıdakı oхumaq sözü ilə 
müqayisə edin].  

---