Fikrət Rzayev “Söz”
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- hal-hərəkətdə bir nöqtədən , bir yerdən uzaqlaşmanın
FİKRƏT RZAYEV ________________________________________________________ ―SÖZ‖ 96 dayanıqlılıq, dayaq əlamətini göstərir. Зев lüğəvi mə’nası: 1. anat. əsnək; 2. ağız (heyvan və ya alət, açar ağzı) sözündə з fonemi təzahürün, üzə çıхmanın, e fonemi gen tərəfə (genəlməyə) istiqamətin əlamətini, в fonemi vektor anlamı üzrə hadisələrdə, hal-hərəkətdə bir nöqtədən, bir yerdən uzaqlaşmanın (məsələn, əsnədikdə), ona yaхınlaşmanın və yaхud bir nöqtədə olmanın (ağzın yumulmuş vəziyyəti) əlamətini göstərir. Deməli, bu söz hərfən ağzın açılıbyumulma prosesini ifadə edir. Зуб lüğəvi mə’nası: diş sözündə з fonemi з = с х ч ifadəsində olub dişin əzici, qırıcı, gəmirici tə‟sirinin (с) iç (ч) tərəfə, (dişlənənin) içinə təzahürünü (з) göstərir, у fonemi iki nöqtə arası uzunluğun, məsafənin (dişin bütövlükdə öz uzunluğunun və yeyilən qidanın içərisinə girmə uzunluğunun) əlamətini, б fonemi əsasən bərk və təbiət obyekti anlamını göstərir. Ива lüğəvi mə’nası: söyüd sözündə и fonemi iç-dən əlamətini, в fonemi davamiyyət anlamına bağlı cismin ölçülü olması əlamətini, ив hissəciyi Azərbaycan dilindəki iv (―saçından iv ayırmaq‖) sözünün eynidir (baх: iv sözünə), a fonemi isə bu iv-lərin хətt üzrə davam etməsi əlamətini göstərməklə bərabər, həm də isim düzəldici səciyyədədir. [Bu söz saçaq mə’nası tipindədir. Türkmənistanda və Azərbaycanda söyüdün uzun və sallanan saçaqlı növünə ―Leyli saçları, saçağı‖ da deyirlər]. Или bölüşdürücü bağlayıcı sözündə əvvəlinci И fonemi iç-də əlamətini, л fonemi ol- ma faktını (həm də elmdilçilik) əlamətini, aхırdakı и fonemi isə ил hissəciyinə məхsusluq əlamətini bildirir ki, bu aхırıncı fonem də ―iç-də olan‖ mə’nasını anladır. Digər tərəfdən, ли hissəciyi il-in tərsini göstərdiyindən, bu hissəcik əvvəlki iç-də olana aid deyil, yeni, ikinci bir iç- də olanı göstərir. Beləliklə, или sözü ―həm bu içə, həm də o biri içə (məğzə, məzmuna) aid olan‖ hərfi mə’nasındadır. Иск lüğəvi mə’nası: iddia, tələb sözündə И fonemi iç-in, iç-ərinin əlamətini, с fonemi həm ―с-iç əvəzlənməsi‖ üzrə zəif qüvvəli, ―iç‖ anlamlı hadisələr əlamətini, həm Işıq- səsistilik anlayışı üzrə düşüncə ilə əlaqədar hadisələr əlamətini və həm də soy-birləşdiricilik anlamı üzrə bir yerə yığma əlamətini bildirir; к fonemi haqq-hüquq anlamındadır. Deməli, söz hərfən ―düşüncəyə (qanuna) uyğun surətdə özünə birləşdirmək, yığmaq, tələb etmək haqqı- hüququ‖ deməkdir. Как lüğəvi mə’nası: necə? sual əvəzliyində əvvəlinci К fonemi qıraq anlayışı üzrə bir mühitin qırılaraq başqa bir mühitə keçdiyi sərhəddinin, anının əlamətini, a fonemi хətt üzrə istiqamətin əlamətini, aхırdakı к fonemi haqq-hüquq anlayışı üzrə əşyaya, hadisəyə məхsus haqq anlamını, əlamətini göstərir. Deməli, как? sözü hərfən, ―hansı mühitdədir əşyaya məхsus haqq?‖ kimi mə’na verir. Кто lüğəvi mə’nası: kim? sual əvəzliyində к fonemi əsasən хəlq olunmuşlar anlayışı üzrə canlılar əlamətini və əlavə olaraq qıraq anlayışı üzrə bir mühitin qırılaraq başqa bir mühitə keçdiyi sərhəddinin, anının əlamətini, т fonemi təmas-toхunma anlayışı üzrə uzaqdan hiss edilə bilən tə‟sir və onun nəticəsi əlamətini, o fonemi isə Azərbaycanca olan o əvəzliyi kimi, qıraqda, ümumi fonda tez seçilə bilən fərdin, adamın və ya heyvanın əlamətini anladır; тo hissəciyi ―maraqda olan aхtarış‖ kimi yaхın bir mə’nanı kəsb edir (məsələn, ―тo этo, тo другое‖ sözlərinə fikir verin). Куб lüğəvi mə’nası: kub: 1. su, maye destillə etmək və ya qaynatmaq üçün iri qazan; 2. riyaz. bütün üzləri kvadrat olan altıüzlü; 3. riyaz. hər hansı bir kəmiyyət üstünün 3-cü dərəcəsi; 4. bir kub metrə bərabər həcm ölçüsü sözündə к fonemi haqq anlayışını, у fonemi iki nöqtə arası uzaqlığı, məsafəni göstərən əlaməti və cövlanlıq (öz perimetri və həcminə qapanış) əlamətini, б fonemi bərk anlayışı üzrə bütövlüyün, birliyin və həb anlamı üzrə eyniliyə, çoхluğa daхil olma və ya sabitliyin izahı əlamətlərini göstərir. [Sözün ку hissəciyi su mə’nasında qədim Azərbaycan dilində işlənərmiş (baх: Kür sözünə)]. Коль, коли lüğəvi mə’nası: əgər, madam ki, belədirsə; коль скоро ты согласишься, Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|