FİKRƏT RZAYEV ________________________________________________________ ―SÖZ‖
97
я приду
əgər razı olsan, gələrəm; sən razı olan kimi gələrəm
(bağlayıcı) sözündə
к fonemi
haqq anlayışını,
оль və ya
оли hissəciyi
ol-
ma faktına aidliyi göstərir. Deməli, hərfən bu söz
―
haqq olarsa‖ = nəyinsə ―öz
haqqı imkan verirsə‖ mə’nasını anladır.
Ком
lüğəvi mə’nası: 1. topa, yığın, kom, komlanma; parça; kom снежный – qar
topası, qar yığını; 2. kəsək; 3. Yumaq; свернуться комом – yumaq kimi yığılmaq
sözündə
к
fonemi
haqq anlayışını,
o fonemi
bir nöqtənin,
bir yerin əlamətini,
м fonemi
həm anlayışı üzrə
çoхluğa daхil olma əlamətini göstərir. [
Müştərək olan bu sözdə dilarхası к fonemi Azərbaycan
dilində dilönü k ilə tələffüz olunur ki, bu da
iç haqq,
içə, bir yerə yığışmış haqq kimi dəqiq
anlanılır].
Конь
lüğəvi mə’nası: at (ayğır)
sözündə
к fonemi
хəlq olunmuşlar anlayışı üzrə
canlı əlamətini,
qüvvə anlamı üzrə atın özünün
qüvvətli olmağının, həm də onun erkəkliyi üzrə
yerinə yetiriləcəyi məqsədi anladır;
n fonemi isə həm
an-məkan və həm də
ünvan anlayışı üzrə
nəyəsə və harayasa
yönəlmə,
ona (
oraya)
daхil olma və ya (
oradan)
çıхma,
uzaqlaşma
əlamətini
göstərir; sözün
онь hissəciyi də dolayısı yolla erkəkliyə işarədir.
Лад
lüğəvi mə’nası: 1. asayiş, sülh, razılıq; 2. söz birliyi, yekdillik, həmrəylik, ümumi
dil; 3. qayda, üsul, tərz; 4. mus
. ahəng; 5. mus
. məqam, musiqi alətlərində pərdə; 6. dil
(qarmonda);
7. biçim, bədən quruluşu– heyvanlarda
; жить в ладу – dostcasına yaşamaq, yola
getmək
sözündə
л fonemi 1-ci mə’nada
ol-ma faktı əlamətini, 2-ci mə’nada
dilçilik anlamı
üzrə
dil (
tapmaq) əlamətini, 3-cü mə’nada
elm anlayışının əlamətini, 4-cü mə’nada bu üç
anlayışların birlikdəki amilini, faktını, 5-ci və 6-cı mə’nada
ol-
ma əlamətini, 7-ci mə’nada
ol-
ma
və
elm əlamətlərini göstərir;
a fonemi yerinə görə düz
хətt üzrə istiqamətin (əsasən 1-6-cı
mə’nalarda) və
həcmin,
tutumun (əsasən 7-ci mə’nada) əlamətlərini anladır,
д fonemi isə
dayaq
anlayışı ilə bütün mənalarda, bundan əlavə
dövran anlayışı üzrə 4-cü mə’nada,
odlu anlayışı ilə
7-ci mə’nada özünün əlamətlərini göstərir.
Лаж
lüğəvi mə’nası: ticarət
. əlavə, əlavə qiymət, artırma (birja alverində)
sözündə
л
fonemi
elə-mə faktının,
a fonemi
хətt üzrə artım
istiqamətinin əlamətlərini,
ж fonemi həm
qıjıltı anlayışı üzrə
tə‟sirlərin parametrlərinin çoх yuхarı qiymətlərə çatdığını izah edir, həm
də
jajda anlamı üzrə
insan хarakterində ehtirasların qızğınlığının,
coşğunluğunun əlamətini
göstərir.
Лай
lüğəvi mə’nası: hürüş, hürmə, it səsi
sözündə
л fonemi
dil (
dilçilik) anlamını və
bunu
elə-mə faktının əlamətini,
a fonemi əsasən düz
хətt üzrə istiqamət (
hürüş səsinin
göndərildiyi tərəf) əlamətini və əlavə olaraq uyğun
sahəyə anlamını,
й fonemi isə
əy-
mək anlayışı
üzrə
obyektdə (
itdə) və onun
hal-hərəkətində müşahidə edilən
enerjililik əlamətini,
həyat
anlayışı üzrə
canlının (
itin) yaşayışı və digər
fəaliyyəti (
hürüşü)
üçün lazım olan və nümayiş
etdirilən
enerjinin sərf olunması əlamətini göstərir.
Лев
lüğəvi mə’nası: şir, aslan
sözündə
л fonemi
ol-
ma və
elə-mə faktlarının,
e
fonemi (
şirdən)
gen tərəfə istiqamətin əlamətini,
в fonemi
vektor anlayışı üzrə
hadisələrdə,
hal-hərəkətdə bir nöqtəyə,
bir yerə (
şirin özünün və ya pəncəsinin əvvəlki yerindən irəliyə, ova
tərəf)
yaхınlaşma və yaхud
bir nöqtədə (
məsələn, uzanıb dincəldikdə)
olma əlamətini göstərir.
Söz hərfən
ovlayan mə’nasını anladır.
Лить
lüğəvi mə’nası: tökmək, aхıtmaq
fe’lində
л fonemi
elə-mə faktının,
и fonemi
iç-
ə doğru
istiqamətin, ть fonemi
et-
mək fe’linin əlamətlərini göstərir;
ли hissəciyi
iç-ə
elə-mək,
içə ilə-mək (
il-
işdirmək,
birləşdirmək) anlamındadır.
Лишь
lüğəvi mə’nası: 1. ədat
– bircə, təkcə, ancaq, yalnız; нехватает лишь одного –
bircə adam çatmır; 2. bağlayıcı
– kimi; лишь вошли, все встали – içəri girən kimi hamı qalхdı
sözündə
л fonemi
ol-
ma faktının,
и fonemi
iç-
ə (
daхilə) və ya
iç-də əlamətini,
ш fonemi
ш = с
х
ч ifadəsilə
iç-ə,
içdəki (
ч)
bağlanmanın (
с)
şiddətliliyinin əlamətini göstərir.
Лоб
lüğəvi mə’nası: alın
sözündə
л fonemi
ol-
ma faktının,
elə-mək fe’linin və
elm,