Filasofiya az: filosofia qxd
Yüklə 4,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Deni Didro
(1713-1784-cü illər), F.Engelsin təbirincə desək, Fransa maarifçiliyi zəminində yaranmış “fəlsəfə inqilabının” ən böyük xadimi olmuşdur. O, “Elmlərin, sənətlərin və peşələrin ensiklopediyası və ya izahlı lüğəti” kitabında fəlsəfə tarixinə dair məqalələrin əsas müəllifi idi. Didro mexanisizmin və onunla sıx bağlı olan təbiətin zaman etibarilə dəyişməz olması haqqında metafizik təsəvvürlərin aradan qaldırılması yolu ilə gedirdi. Didro təbiətşünaslığın me - xa nika ilə əlaqədar olmayan ən yeni sahələrini (ilk növbədə, bioloji fənlər silsiləsini və daha sonra kimyanı) dünyanı fəlsəfi baxımdan izah etməyin etibarlı elmi əsası hesab edirdi. Didronun fransız maarifçiliyinin digər nümayəndələrindən, ilk növ bədə, Volterdən və Russodan fərqi ondadır ki, Didro o döv - rün təfəkkür üsulunu, ilk növbədə “paradoksallıq” metodunu bədii formada təsvir etmək vəzifəsini qarşıya qoymuşdu. Bu sü - but üsulundan istifadə edilərkən müəyyən müddəanın doğrulu - ğu nu əsaslandırmaq cəhdi sanki anlaşılmaz, qəribə, paradoksal bir tərzdə tamamilə əks müddəanın əsaslandırılmasına gətirib çı - xa rır. Didro “Fatalist Jak” romanında zərurət və azadlıq, zərurət və təsadüf kimi paradoks-antinomiyalar üzərində ətraflı dayanır. 150 R a m i z M e h d i y e v downloaded from KitabYurdu.org Didronun fəlsəfəsində dialektik ideyalar çoxdur, məsələn, təbiətin başa düşülməsində dinamizm, təbiətin və cəmiyyətin ümumi inkişafının başa düşülməsində tarixilik ideyaları bu qəbildəndir. Didro ontologiyasında “hadisələr zənciri” (kainatda hər şeyin hər şeylə əlaqəsi) və “təbii qayda” (dünyada baş verən bütün hadisələrin obyektiv qanunauyğunluğu) kateqoriyaları mühüm rol oynayır. Didroya görə, təbiətdə sükunət yoxdur, yalnız daxili və xarici hərəkətlərin, dəyişikliklərin müxtəlif növləri vardır. Təbii qayda da dəyişir. Təbiətin bütün bu dəyişmələrində heç bir məqsədyönlülük, qabaqcadan müəyyən edilmiş heç bir har- moniya yoxdur: bu, təbii, labüd olaraq baş verən obyektiv zəruri prosesdir. Didronun işləyib hazırladığı din nəzəriyyəsi bir çox cəhətdən yenilikçi nəzəriyyə idi və elmi dinşünaslığa yol açırdı. Dinin yaranmasını insanların nadanlığı ilə izah etmiş maarifçilərin ço - xundan fərqli olaraq Didro dinin ictimai, qnoseoloji və psixoloji mənbələrini aşkar etməyə çalışırdı. O deyirdi ki, insan özünə xas olan ən yaxşı cizgiləri Allaha aid edir və həmin cizgilərdən vəcdə gələrək, özünü bu məziyyətlərdən məhrum edir. Nəticədə insan- ların uydurma varlığa aid etdikləri, əslində isə, özlərinə xas olan cizgilər onlar üçün yabançı olur. İnsan zəkasının məhsulları insanlardan təcrid olunmuş şəkildə mövcud olur, onların nəzarətindən çıxır və onlara hökm etməyə başlayır. Didro insan haqqında maraqlı fikirlər söyləyir. O deyirdi ki, hey- vanlardan fərqli olaraq, insan özündən sonra yaşayacaq insanlar üçün yaradır. O, dünyaya gələrkən özündən əvvəlki nəsillərin mənəvi və maddi fəaliyyətinin məhsullarını hazır şəkildə görür və onlardan istifadə edir, öz fəaliyyətinin nəticələrini bəşər mədəniyyəti xəzinəsinə əlavə edir. Maarifçilik özünün başlanğıc mərhələsində, əsasən, zəkanın maarifləndirilməsi, onu “təbii işığa” mane olan xurafat və yanıl- malardan azad etmək vəzifələri ilə bağlı idisə, XVIII əsrin ikinci yarısından etibarən “Maarifçilik” anlayışını daha çox fəal sosial 151 F ә l s ә f ә downloaded from KitabYurdu.org mübarizə və ictimai tərəqqi, əsaslı iqtisadi və sosial dəyişikliklər ilə bağlayırlar. Üstəlik hər bir ölkədə maarifçilik ideologiyasının təkamülü səciyyəvi xarakter daşıyırdi. Məsələn, Fransada ma - arifçilik ideologiyasının təkamülü prosesində “zəkanın siyasiləş - diril məsi” məsələsi ön plana çəkildiyi halda, Almaniyada bu tə - ka mül əsasən praktiki zəkanın nəzəri zəka üzərində primatı ideyasının getdikcə daha geniş yayılmasından, qondarma “po - pul yar fəlsəfə”nin, müxtəlif pedaqoji və dini-əxlaqi konsepsi ya - ların inkişafından, çoxsaylı tərbiyə müəssisələrində, xüsusi mək- təblərdə və başqa yerlərdə həmin konsepsiyaların praktiki həya- ta keçirilməsi cəhdlərindən ibarət olurdu. Maarifçilik insan zəkası anlayışının teoloji buxovlardan azad edilməsində, subyektin fəallığı və müstəqilliyi, onun varlığa fəal və tənqidi münasibəti, ilk növbədə, mövcud ictimai münasibətlər barəsində öz mövqeyini bildirmək qabiliyyəti ideyalarının ön plana çəkilməsində çox böyük rol oynamışdır. Yüklə 4,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|