Filosofiya kk
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
34 Sananin` o`mir su`riw spetsifikasi onin` protsesslerinin` ha`reketshen`liginde. Sonday-aq bul protsesslerdin` qa`legen sirtqi baqlawdan jasirinlig`inda. Bul ag`isti tikkeley uslawdin` bir g`ana joli onin` sanasinda bolip atirg`an protsess tuwrali individtin` o`zinin` esabi. Sananin` ag`isin individualliq toliqliqta qaytadan tiklewdi ele adamlar u`yrengen emes. Aqiri sana ju`da` tez o`zgeriske tu`sip otiratug`in ta`sir, sezimler, qayg`i, tolg`anislar, oylar menen birge biraz turaqli ideyalardin`, isenimlerdin`, bahaliqlardin`, ustanovka, stereotip h.t.b. jiyindisi sipatinda o`mir su`redi. Individualliq sananin` bolmisi (sanasizliqtin` ha`m) bolmistin` tek salistirmali o`zinshe formasi g`ana. Individuallasqan ruwxiyliq ja`miyetlik adamda lokallasqan, tiykarinan ja`miyettin` bolmisi ha`m tariyxtin` rawajlaniwi menen belgilengen ruwxiyliqtin` ayriqsha bir tu`ri bolip tabiladi. Usi sebepli ha`m individualliq ha`m individualliqtan tisqari ruwxiyliq sonshelli o`tlesken, olar biri ekinshisine ag`ilip turadi. Konkret adamnin` sanasin uliwma ruwxiy iskerliktin` na`tiyjeleri onnan «sirtqa shig`iw» arqali g`ana ajiraladi. Mine sonda ruwxiyliqtin` ekinshi tipi - ob`ektivlesken (individualliqtan tisqari) ruwxiyliq payda boladi. Individuallasqan ruwxiyliq miydin`, orayliq nerv sistemasinin`, pu`tkil organizmnin` lokallasqan ha`m materiallasqan turmisinin` ko`rinisinde sananin` ha`m sanasizliqtin` tikkeley individualliq qaytalanbas protsessleri tu`rinde o`mir su`redi. Sonin` menen birge ruwxiyliqtin` materiallasiwinin` sonday formalari bar, olar adamzat ma`deniyatinin` tiykarinda payda boladi ha`m onin` individualliqtan tisqari formalarina tiyisli boladi. Og`ada universallari ruwxiyliqtin` ta`biyiy ha`m jasalma, belgililik- simvolikaliq o`mir su`riwlerinin` ja`mleniwi. Til - ruwxiyliqtin` individuallasqan ha`m ob`ektivlesken birliginin` jarqin misallarinin` biri. Tildin` ha`m sananin`, til ha`m oydin` baylanisi gu`mansiz. Aqiri til oydin` haqiyqatlig`i-g`oy. Basqasha aytqanda, til arqali sananin` jumisinin` jeke na`tiyjeleri, fragmentarliqqa iye protsessleri sirtqa shig`adi, ob`ektivlesedi. Sonin` menen birge ha`ripler (sesler), so`zler, ga`pler, tekstler, strukturalar, qa`deler, rawajlang`an tildin` bay variantlari - bul realliq. Ol sonday-aq jeke individlerdin`, adamlardin` awladlarinin` sanasinan bo`leklengen. Bul realliq olarg`a adamzat ma`deniyatinda, adamzattin` «yadinda» saqlang`an ayriqsha du`n`ya sipatinda berilgen. Adamzattin`, ma`deniyattin` tillik yadi ob`ektiv o`mir su`riwshi esteliklerdin` (jazba, son` ala seslik) ha`m bul tilde so`ylewshi ha`m jaziwshi ko`p g`ana konkret adamlardin` aktual yadinin` quramali birligi. Usilardin` arqasinda til tutasliq sipatinda bayiydi, o`zgeredi, saqlanadi, demek jasaydi. Materialistlik ko`z-qaras da`stu`rine ilayiq bolmistin` ko`p-tu`rliligi olardin` materialliq birligi ko`z-qarasinan qaraladi. Sana substantsiya emes, al materiyanin` qa`siyeti, ondada onin` sho`lkemlesiwinin` joqarg`i formasina ta`n. Strukturaliq ha`reket, ken`islik ha`m waqit materiyanin` atributivlik minezlemesi boladi. Materiya «materialliq zat», «atomlar», «promateriya» tu`siniklerine salistirg`anda ha`m ken`irek, uliwmaliraq, bolmistin` ob`ektiv real` formasin sa`wlelendiriwshi en` uliwma tu`sinik. Shininda da uliwma materiya - bul abstraktsiya. Aqiri, olarda uliwma materiya emes, materiyanin` konkret ko`rinisleri ushiraydi. Materiyanin` filosofiyaliq tu`sinigi pu`tkil predmetlik, materialliq haqiyqatliqti o`z ishine aladi, g`alaba (universalliq) belgilerge iye ha`m pu`tkil ob`ektiv realliqti an`latadi. Materiyanin` filosofiyaliq ta`liymati tiykarg`i u`sh momentke iye, birinshiden, materiya tu`sinigi filosofiyaliq kategoriya, ekinshiden, bul kategoriya ob`ektiv realliqti, materialliq qubilisti an`latadi, u`shinshiden, materiyani tanip biliwdin` mu`mkinliligi. Materiya o`zinin` barlig`in o`zinin` esapsiz qa`siyetleri arqali a`melge asiradi. Ha`r qiyli ilimler bul o`zgesheliklerdi izertleydi. Ta`biyat taniw ha`m konkret ilimler materiyanin` anaw ya minaw konkret qa`siyetin u`yretedi. Materiyanin` en` uliwma qa`siyetlerin filosofiya ilimi u`yretedi. Materiyani adamnin` tanip biliwi, a`lbette, onin` qa`siyetlerin u`yreniwden baslanadi. Bul ushin a`trapimizda qorshap turg`an materialliq ob`ektlerdin` du`zilisin ha`m qa`siyetlerin biliwimiz kerek. Ha`reket, bir jag`inan, materialliq qubilislardin` uyimlastiriwshi elementler ha`m qubilislar ortasindag`i baylanislardin` na`tiyjesi sipatinda, basqa tamannan olarda ko`ringen o`zgerisler sipatinda boladi. Ha`rekettin` bir-birinen pariq qilatug`in birqansha formalari bar. Ha`reket formalarin klassifikatsiyalawda to`mendegi qa`delerge su`yeniledi. 35 1) ha`reket formalari bir-biri menen sapa jag`inan pariq qilip, olardin` ha`r biri materiyanin` sho`lkemlesiw du`zilme da`rejelerinin` basqishinda payda boladi. 2) ha`reket formalari bir-birinen kelip shig`iw (genetikaliq) jag`inan ha`m baylang`an, yag`niy ha`rekettin` quramaliraq formalari onin` a`piwayi formalarinan kelip shiqqan. 3) ha`rekettin` joqari formalari sostavinda to`men da`rejedegi ha`reket formalari qatnasadi, yag`niy ha`rekettin` to`mengi formalari onin` joqarg`i formalarina ha`m mina`sipdur, biraq ha`rekettin` joqarg`i formasi o`zinen keyingi formadag`i ha`reketke mina`sip emes. Usi qa`delerge ilayiq ha`rekettin` birneshe formasin ajiratip ko`rsetiw mu`mkin. Olar to`mendegiler: mexanikaliq ha`reket, issiliq, jaqtiliq, agregat halatlarinin` bir-birine o`tiwi ha`m organikaliq o`mir. Bularg`a ja`miyetlik ha`reketti qossaq, to`mendegi ha`reket formalari hasil boladi. 1) mexanikaliq ha`reket (qubilislardin` ken`isliktegi jiljiwi). 2) fizikaliq ha`reket (issiliq, jaqtiliq, elektr, magnetizm). 3) ximiyaliq ha`reket (ximiyaliq birigiw ya buziliw, agregat halatlarinin` bir-birine o`tiwi). 4) biologiyaliq ha`reket (organikaliq turmis). 5) ja`miyetlik ha`reket. Ken`islik ha`m waqit materiyanin` tiykarg`i jasaw formalarinan bolip, ob`ektiv realliqtag`i qubilislar ha`m olardi payda etiwshi eleentlerdin` o`z-ara jaylasiw ta`rtibi, ko`lemi ha`m olar menen baylanisli bolg`an ha`diyselerdin` dawamlilig`in sa`wlelendiredi. Ha`reketleniwshi materiya ken`islik ha`m waqitta o`zinin` tu`rli formlarin payda ete aladi. Ken`islik materiyanin` du`zilis ta`rtibi, ko`lemin, a`lemdegi na`rselerdin` o`z-ara jaylasiw jag`dayin sa`wlelendirse, waqit protsesslerdin` dawamlilig`in, waqiyalardin` izbe-izlik ta`rtibin an`latadi. Ken`islik ha`m waqittin` ba`rshe esap sistemalarda ha`m materiyanin` ba`rshe struktura da`rejelerinde bir halda payda bolatug`in qa`siyetleri uliwma qa`siyetleri, o`zgeshelikleri dep ataladi. Bunday qa`siyetlerge, o`zgesheliklerge ken`islik ha`m waqittin` ob`ektivligi, materiallig`i, sheksizligi, ha`reket ha`m materiyag`a qarata payda boliwshi o`zinsheligi yag`niy tu`rli esap sistemalarinda tu`rlishe belgilerge iyeligi kiredi. Bulardan tisqari ken`islik ha`m waqittin` tu`rli esap sistemalarinda tu`rlishe bolatug`in, sanliq u`lkenlikler menen yag`niy o`lshew a`sbaplari, saat yaki lineykalar ja`rdeminde o`lshew mu`mkin bolg`an sirtqi baylanislarda ko`zge taslanatug`in, o`zgergish ha`m o`zine ta`n xarakterdegi qa`siyetler bar, olardi mug`darliq yaki metrikaliq qa`siyetler dep ataymiz. Ken`isliktin` gomogenlik, izotropik (antiizotropik ha`m) qa`siyetleri kiredi. Bul qa`siyetler materiyanin` tu`rli sho`lkemlesken struktura ha`m masshtab-struktura da`rejelerinde tu`rlishe ko`rinis tabadi. Olar ken`islik ha`m waqit penen baylanisli bolg`an materialliq baylanislardin` mug`darliq belgilerin an`latadi. Metrikaliq qa`siyetlerdin` o`zgeriwi materiya sapasinin` o`zgeriwine onsha ta`sir qilmaydi. Ken`islik ha`m waqittin` sonday qa`siyetleri ha`m bar, olar ba`rshe esap sistemalarinda, materiyanin` ba`rshe struktura da`rejelerinde mikrodun`yada ha`m ja`miyette ha`m bir tu`rde saqlanadi. Olar ken`islik ha`m waqittin` tu`p sapali qa`siyetlerin an`latiwshi fundamental qa`siyetler bolip tabiladi. Bunday qa`siyetlerdi topologiyaliq qa`siyetler dep ataydi. Topologiyaliq qa`siyetler materialliq baylanislardin` ishki, tu`p sapali tamanlarin sa`wlelendiredi. Topologiyaliq qa`siyetlerdin` o`zgeriwi menen materialliq ob`ektlerdin` du`zilisinde tu`p sapali o`zgerisler payda bolg`an. To`mendegi qa`siyetler ken`isliktin` topologiyaliq qa`siyetleri bolip esaplanadi: u`zliksizlik ha`m u`zliklilik, o`lshemlik, baylanis, kompaktliq, shegarasizliq. Ekologiyaliq problemanin` payda boliwinin` sotsialliq sha`rtlengenligin esapqa ala otirip, onin` payda boliwinin` teren` da`reklerin izlep qoymastan, oni saplastiriwdin` real` jollarin ha`m izlew kerek. Ekologiyaliq problema tiykarinan sotsialliq problema bolip, tikkeley texnikaliq qurallar menen payda bolsa da, o`zinin` toliq sheshimin fundamental` sotsialliq transformatsiya na`tiyjesinde ekonomikaliq o`ndirislik, sotsialliq, ma`deniy ha`m aksiologiyaliq ilgerilewler arqali tabadi. Bu`ginliginde ekologiyaliq mashqala pu`tkil planetaliq, globalliq xarakterge iye bolip otir. Aytayiq Baykal, Aral, Kaspiy h.t.b. A`sirese Aral problemasinin` ekologiyaliq apatshiliq ekenligi hesh kimge de sir emes. Onnan shig`iwdin` jollari usinilmaqta. Degen menen, buni jaqsi tu`siniw ushin ilimiy texnikaliq progress penen ekologiyanin` ara qatnasina baylanisli ma`seleni aniqlaw za`ru`r. Ilimnin` ha`m texnikanin` rawajlaniwi tek ekologiyaliq problemani sheshiwdin` mu`mkinshiligin boldiradi ha`m Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|