Filosofiya kk

 
26 
Beruniy bilimlerdi tekseriwde ta`jiriybenin` rolin aytti. Ma`selen, izumrudtin` (hasil tas) jilannin` 
ko`riwine  ta`siri  tuwrali  uliwma  ga`ptin`  bar  ekenligin,  biraq  onin`  ta`jiriybe  arqali 
tastiyiqlanbag`anlig`in aytadi.  
Beruniydin` pikirinshe, aqil-oydin` ku`shi adamg`a ele toliq sheshiwshi artiqmashliq bere almawi 
mu`mkin.  Buni  ja`miyet  da`lilleydi.  Al  ja`miyettin`  payda  boliw  tiykarinda-adamlardin`  materialliq 
talaplarinin` payda boliw tiykarinda da`liyllenedi.  
Abu  Ali  Ibn  Sina  (Avitsenna)  -  Orayliq  Aziyanin`  ulli  oyshili.  Jaqin  ha`m  Orta  Shig`is 
xaliqlarinin`  ta`biyiy-ilimiy  ha`m  ja`miyetlik-siyasiy  oyina,  onin`  rawajlaniwina  u`lken  u`les  qosti. 
Biraq  Ibn  Sina  o`z  da`wirinin`  iri  filosofi  boldi.  Ibn  Sina  beligili  da`rejede  Orta  a`sir  filosofiyasinin` 
ha`m ilimnin` rawajlaniwina u`lken u`les qosti. Oni «Shayxur-rais» - «Alimlardin` basi» dep atadi. 980-
jili Buxaradan onsha alis emes jerdegi Afshona awilinda (selosinda) tuwildi. Ibn Sina beske shiqqanda 
sem`yasi  Buxarag`a  ko`shedi.  Buxara  sol  waqitlari  iri  ekonomikaliq  ha`m  ma`deniy  oray  edi.  Da`slep 
mektepte,  son`inan  pedagoglardin`  basshilig`inda  astronomiya,  matematika,  logika,  fizika,  metafizika, 
nizam  shig`ariw  ha`m  basqa  da  ilimlerdi  ha`r  tu`rli  pedagoglardin`  ja`rdeminde  u`yrendi.  Ibn  Sina 
meditsina menen shug`illandi ha`m jaslayinan aq emlew o`neri menen dan`qqa bo`lendi.  
 Ibn  Sina-gumanist.  Aqiri,  onin`  pikirinshe,  adam-ta`biyattin`  rawajlaniwinin`  shin`i,  adamg`a 
g`ana jetiliwdin` ha`m go`zzalliqtin` joqarisina tez ha`reket etiwdin` joqari ku`shleri ha`m uqiplari ta`n.  
Ulug`bek.  (1394-1440).  Ulug`bek  jas  uaqtinan  baslap  Platon,  Aristotel`,  Gippokrat,  Ptolemey, 
Muhammad  Xorazmiy,  Axmad  Farg`aniy,  Beruniy,  Ibn  Sina  ha`m  basqalardin`  shig`armalarin 
u`yrengen.  Ol  hu`kimlik  qilg`an  uaqitta  Samarkandta  medreseler  ha`m  meshitler,  tu`rli  ilim  oraylarin 
qurg`izg`an.  1425-1428  jillari  qurilip  pitkerilgen  observatoriya  zamanogo`y  edi.  Ulug`bek  o`zinin` 
astoronomiyaliq  baqlawlarin  tablitsada  ko`rsetip,  onda  1018  (yag`niy  1019)  juldizdin`  aniq 
koordinatalarin beredi. Ko`plegen juldizlardin` atlarin berip ta`riyipleydi de.  
Ulug`bek  o`zinin`  ag`artiwshilig`i  menen  ha`m  belgili.  Ol  Buxarada  qurg`izg`an  medreselerdin` 
birewine  arab  tilinde  «ha`r  bir  musilmannin`  ilim  u`yreniwi  ha`m  qariz  ha`m  pariz»  dep  jazdirg`an. 
Ulug`bek «Chihl ustun», «Bog`i maydon» siyaqli bir neshe bag` ornatqan.  
 XVI  a`sirdin`  aqirinda  o`zbek  tilinde  jazilg`an  ko`rkem  ha`m  tariyxiy  shig`armalar  payda  boldi. 
Ma`selen,  «Baburnamada»  Orayliq  Aziya,  Iran,  Afg`anstan,  Hindistan  xaliqlari  tariyxi,  turmis  obrazi 
bul jerlerdin` geografiyasi, haywanati, o`simlikleri h.t.b. haqqinda ko`p mag`liwmatlar berilgen. Bunnan 
tisqari  «Baburnamada»  turmisi-iskerligi,  ka`sip-talabi  haqqinda,  xaliqlardin`  tu`rli  u`rp-a`detleri  ha`m 
olardin` kelip shig`iwi haqqinda jazadi. Ayriqsha, tariyxiy da`rek sipatinda «Baburnama» bahasiz.  
   XVI  a`sirdin`  ekinshi  yariminda  do`retiwshilik  penen  shug`illang`an  shayirlardan  Mushfiqiy 
belgili.  Mushfiqiy  Abdullaxan  sarayinda  xizmet  qilg`an.  Mushfiqiydin`  qa`lemine  lirikaliq  qosiqlardan 
ibarat  u`sh  toplam  ha`m  ko`plegen  satiraliq  qosiqlar  tiyisli.  Mushfiqiy  Nawayi  siyaqli  jalatay 
shayixlardi, zulim hu`kimdarlardi sin astina aladi.  
Mutribiy «Tazkirat shu-shuaro» shig`armasi menen belgili.  
Matematika  boyinsha  esap  usili  boyinsha  traktat,  Amin  Ahmad  Roziydin`  geografiya  boyinsha 
«Haft iqlim» lug`ati bug`an misal.  
Tibbiet  ilimi  ha`m  rawajlanip  bardi.  a`o`n`a`-jilda  Muxammed  Mirak  Samarqandiy  meditsina 
ha`m  da`ri  taniw  (farmatsevtika)  boyinsha  u`lken  traktat  jazdi.  XVIII  a`sirdin`  emshisi  Abdulg`aziy 
«Manofe` un-inson» shig`armasinda keselliktin` bir ju`z jigirma dan aslam tu`rin tabadi, olardi emlew 
jollarin ko`rsetedi.   
Muzika  ilimi  boyinsha  da  u`lken  jetiskenliklerge  eristi.  XVI  a`sirde  jasag`an  buxarali  Mavlabiy 
Kavlabiy  muzika  boyinsha  shig`armalar  jazdi.  Darveshali  Changiy  «Tut  fat-us-surur»  atli  muzika 
haqqinda traktat jazdi.  
Hattotliq  iskusstvosi  boyinsha  do`retiwshi  Sultan  Ali  Mashxadiy,  Mir  Ali  Xaraviy,  Dust 
Muxammed Buxariyler o`z zamaninda belgili boldi.  
Kamalliddin  Bekzod  ha`m  onin`  mektebi  da`stu`rlerin  XVI  a`sirde  Jamolliddin  Samarqandiy 
ha`m basqa su`wretshiler (musavvirler) dawam etti.  
XVI-XVII a`sirlerde xaliq awizeki do`retiwshiligi da`stanlar menen bayidi. Bul da`wirde Alpamis, 
Go`rug`li, Taxir ha`m Zuxra, Ashiq “a`rip ha`m Shasa`nem h.t.b. da`stanlardin` tu`rli variantlari ju`zege 
keldi.  

---

 
27 
XVI-XVIII  a`sirlerde  arxitektura  tarawinda  ha`m  u`lken  jetiskenliklerge  erisildi.  Tashkentte 
Shayxontohur  maqbarasi,  Kukaldash  medresesi,  Baraqxon  maqbarasi,  Buxarada  Mirarab  medresesi 
(1535-1536 j.), Masjidi Kalon (1540-1541 j.) Abdullaxan medresesi (1590 j.), Samarqandta  «Sherdor» 
(1619  j.),  «Tillokori»  (1648  j.),  Nodir  Devonbegi  medreseleri,  «Xoja  Axror  mazorati»  (1632  j.), 
Xiywada Arab Muxammmed medresesi, Anushanin` «Aq meshiti» h. b. meshitler, medreseler salindi.  
Mirza  Bedil  o`zinen  keyinge  ko`p  g`ana  miynetler  qaldirdi:  «Chor  unsur»  («To`rt  element»), 
Nukot («O`tkizgishler»), «Irfon» (Biliw), Ruboyet (To`rt qatarliq), «Gazali» (G`a`zzeller) h. b.  
   Maqtimquli  (quee-quiej.).Ulli  tu`rkmen  shayiri,  oyshili.  Mektepte,  Xiywada,  Buxarada  ha`m 
Andijanda  medreselerde  oqig`an.  Azerbayjan,  Indiya,  Awg`anstandi  aralap  shiqti.  Ko`p  g`ana 
filosofiyaliq oyg`a iye lirikaliq qosiqlardin` avtori.  
Maqtimqulinin`  du`n`yag`a  ko`z-qarasinin`  qa`liplesiwinde  og`an  deyingi  sotsialliq-siyasiy 
ideyalar ha`m da`stu`rler u`lken rol` oynadi. A`sirese bug`an Orayliq Aziya  ha`m Azerbayjan xaliqlari 
misal boladi.  
Awizeki do`retiwshilikti ha`m ko`rkem  a`debiyatti (Ferdausiy,  O. Hayyam, N. Gyandjaui, Saadi, 
Nasimiy,  Fizuli,  Jami  ha`m  Nawayi)  qunt  penen  u`yrendi  ha`m  olardin`  do`retiwshilik  sirlarin  jaqsi 
men`gerdi.  
  Progressiv  gumanist  oyshillardin`  ko`z-qaraslari.  A`sirese,  shig`is  oyshillari,  a`lbette  (Fizuliy, 
Nawayi,  Maqtimquli  ha`m  Berdaqqa  zamanlas  qaraqalpaq  demokrat  shayirlari-A`jiniyaz,  Ku`nxoja, 
O`tesh h.t.b.).  
Berdaqti  klassliq  gu`resti  tu`sindi  dew  qa`te.  Degen  menen  zaman  ten`sizliklerin  jaqsi  sezdi.  Ol: 
«Bay-qasqir, tu`lki, xaliq-qoyan» dedi.  
«Ko`rindi» qosig`inda: 
 «Xaliqti ko`p jilatqan ataliq-xanlar,  
 Basqa awir qayg`i salg`an zalimlar,  
Ko`zlerime jilan, shayan ko`rindi».   
Ma`selen 
«Aldap miynetkeshtin` ko`p jedin` haqin  
Xaliqtin` qanin sorg`an gil bay iyshan» 
Berdaq miynetkeshtin` ta`repin aladi.  
«Xaliq ushin» qosig`inda: «Menin` kewlim piter xaliq ushin».  
«Jaqsiraq» qosig`inda: «Ba`rin`nen bizdey bir gedey jaqsiraq».  
"Menin`» qosig`inda:  «G`a`ripke ja`bir kelmesin,  
          O`lgenshe niyetim menin`». 
Duris,  geybir  izertlewlerde,  ko`pshilik  a`debiyatlarda  Berdaq  o`z  shig`armalarinda  Qudaydin` 
ha`reketinin`  durislilig`ina  gu`manlanadi  dep  tu`sindiriledi.  Bunda  jan  bar.  Bul,  a`lbette,  tikkeley 
materialistlik  ya  ateistlik  ko`z-qaras  emes.  Onnan  buni  talap  etiw  ha`m  kerek  emes.  Degen  menen, 
o`zinin`  «Bermedi»,  «Biyil»,  «Saliq»,  «Bolmadi»,  «Bolg`an  emes»  h.t.b.  shig`armalarinda  sol  o`zi 
jasag`an  da`wirdin`  (feodalizm)  miynetkeshlerdin`  basina  tu`sken  barliq  mu`siybetlerdin`  tiykarg`i 
sebepkeri dep tu`siniw bar.  
«Xaliq ushin» qosig`i onin` ko`z-qarasinin` programmaliq dokumenti degen ko`z-qaras ha`m bar. 
Bul  duris.  Sebebi,  xaliqqa  xizmet  etiwdi,  oni  ja`birleytug`in  dushpanlarg`a  qarsi  shig`iwdi  Berdaq  o`z 
o`mirinin` maqseti dep bildi.  
«Izler edim», «Aqibet», «Xaliq ushin», h.t.b. shig`armalarinda miynetkeshler ja`birleniwden qalay 
qutiliwi mu`mkin degen sorawlarg`a juwap izleydi. Ma`selen, «Xaliq ushin» qosig`inda: 
«Zaman qisletinen sarg`aydim, azdim  
Bolar ma dep jaqsi ku`nler xaliq ushin  
Baxit keler me dep bizin` ellerge W » («Xaliq ushin»).  
Biraq Berdaq xaliqtin` azatliqqa, erkinlikke shig`iwinin` haqiyqiy jolin bilmedi. 
  
Bekkemlew ushin  sorawlar: 
1  Islamlitler ha`reketi qalay payda bolg`an 
2   Shig`is Aristoteli degen atqa kim iye bolg`an 
3   Farabiydin`  bolmistin` atli basqishli tu`sindiriwin  aytip berin` 

---