Filosofiya kk

 
24 
Lektsiya 4. Orayliq Aziya filosofiyasi, onin` dun`ya ma`deniyatinda tutqan orni. 
Jobasi: 
 
1. Islam dini ha`m onin` payda boliwi 
2.  IX-XIII  a`sirlerde  Orayliq  Aziyada  ekonomikaliq,    ja`miyetlik  siyasiy  qatnaslar    ha`m  ruwhiy 
ma`deniyat 
3. Shig`is oyaniw da`wiri filosofiyasi 
4. Song`i feodalizm da`wirinde Orayliq Aziyada filosofiyaliq oylardin` rawajlaniwi 
5. XIX  a`sir ha`m XX a`sirdin` basindag`i ja`miyetlik -  siyasiy, filosofiyaliq oy pikirler. 
 
Orayliq Aziya arablar jen`ip alg`ang`a deyin mayda feodalliq iyeliklerge bo`lingen edi. Ma`deniy 
jaqtan  aldin`g`ilar  qatarina  tsivilizatsiyanin`  Sogda,  Xorezm,  Usrushana,  Ferg`ana,  Chaginiani  siyaqli 
oraylari  kiredi.  Bul  jerlerde  a`yyemgi  ma`deniyat,  jaziw,  o`ner-ka`sip  o`ndirisi,  sawda  ja`mlendi. 
Maverennaxr arqali iri sawda jollari o`tti.  
VII  a`sirdin`  aqiri  VIII  a`sirdin`  basinda  Maverennaxr  xaliqlari  arab  xalifatlig`inin`  qol  astinda 
boldi. Bug`an siyasiy jaqtan bo`lshekleniw ha`m feodalliq o`z-ara urislar jag`day jasadi.  
Araviya  yarim  atawi  islamnin`  payda  boliw  qarsan`inda  ruwliq  qa`wimlik  qatnaslardin`  idiraw 
stadiyasinda  edi.  VI  a`sirde  arab  qa`wimlerinin`  ishinde  oraylasiwg`a  umtiliw  tendentsiyalari 
ku`sheyedi.  Bul  bir  qudayliqti  (edinobojie)  tavxidti  qa`wimlik  kul`tqa  -  shirkqa  qarsi  qoyip 
na`siyhatlawda ko`rindi.  
Son`g`i Xaniflerdin` birewi Muxammed (570-632) boldi. Ol Mekkede hu`kimdarliq etken kureysh 
qa`wiminen  edi.  Muxammedtin`  ha`m  onin`  sheriklerinin`  iskerliginin`  na`tiyjesinde  xanifizm  jan`a 
diniy  ag`im  -  islam  sipatinda  qa`liplesti.  Medinada  qa`wimlerden  joqari  turatug`in  dinge 
iseniwshilerdin`  jan`a  obshinasi  -  umma  payda  boldi.  Bul  obshinada  Muxammed  payg`ambar  dep 
tabildi.  
Muxammedtin`  tusinda-aq  qon`si  qa`wimlerdi  basip  aliw  ha`m  olarg`a  jan`a  dindi  endiriw 
baslang`an edi. Bul protsess xaliflerdin` basqarg`an tusinda ju`da` ku`sheydi.  
Xalif  -  arabsha  payg`ambardin`  orinbasari  degendi  an`latadi.  Usinnan  musilmanlardin`  jan`a 
birligi - xalifat payda boldi.  
Arab  basip  aliwlarinin`  na`tiyjesinde  jan`a  imperiya  Arab  xalifati  payda  boldi.  Ol  Kavkaz 
tawlarinan  Hind  okeanina  deyin,  Atlantika  okeaninin`  jag`alawlarinan  Tyan`-Shannin`  dizbeklerine 
deyin sozildi.  
 Arab tili. Siriyada, Iranda siriyaliq tildin`, Siriya Egipette grek tilinin`, Iberiy yarim atawinda latin 
tilinin`  ornin  basip,  arablar,  persler,  turkler  ha`m  xalifattin`  basqada  xaliqlardin`  ma`deniy  jaqtan 
integratsiyalaniwin  quralg`a,  ilimnin`  ha`m  ma`deniyattin`  tiline  aynaldi,  ha`r  qiyli  etnikaliq 
gruppalarg`a tiyisli sawatli, bilimli adamlardin` qatnas quralina aynaldi.  
Da`slepki waqitlari islam Mekka xanifizminin` ideologiyasi boldi. Islam ta`liymatin, da`stu`rlerin, 
a`dep-ikramliq-haqiyqiy  tastiyiqnamalardi  islep  shig`iw  XI-XII  a`sirler  aralig`inda  dawam  etti, 
islamnin`  birotala  feodalliq  ja`miyettin`  ideologiyasi  sipatinda  birotala  qa`liplesiwi  da`wirinde  tamam 
boldi.  Bul  protsess  ilimiy  bilimnin`  islam  menen  o`tkirlesken  gu`resinde,  shig`isliq  aristotelizmnin` 
diniy du`n`yag`a ko`z-qaras penen gu`resinde a`melge asirildi. Bul a`sirese VIII-XII a`sirlerde ilim ha`m 
filosofiya rawajlang`anda, o`zinin` gu`llew da`wirine jetkende ju`da` ku`sheydi.  
 Mutazalit  tariyxinda  belgili  oyshillardin`  atlari  menen  assotsiatsiyalang`an  ko`p  g`ana  toparlar 
boldi. IX ha`m X a`sirdegi bas mektepler-Basra ha`m Bag`dattag`i mektepler. Mutazalizmnin` tiykarin 
saliwshilardan  ha`m  Al-Xasan  al-Basradan  (mutazilitler  oni  ustazlarinin`  biri  dep  esapladi)  basqa 
basraliq  tiptegi  mutazilitlerdin`  ko`rnekli  wa`killeri.  Muammar  ibn  Abbaz,  Allam  (870-j.  qayt.  boldi), 
Nazzam  (835  3.  b.),  Djaxiz  (868  3.  b.),  Abu  Ali  al-Djubban  ha`m  onin`  balasi  Abu  Xashim,  Abu  al-
Djabbar (1024 3. b.) ha`m onin` miyrasxorlari Gixumama ibn al-Ashras (826 3. b.), Murdar (840 3. b.), 
Axmad  ibn  Daud  (854  q.  b.),  Xayyam  ha`m  Kabit  Bag`dad  mektebine  (bul  mekteplerdin`  tiykarin 
Bisher ibn al Mutamir (825 q. b.) saldi) tiyisli boldi.  
Bul  eki  mektep  arasinda  diskussiyalar  basinda  kalamnin`  na`zikligi  (tonkosti  kalama) 
do`gereginde  o`tti.  Bul  diskussiyalardin`  xarakteri  Abu  Rashid  an-Nasaburi  (1024  q.  b.)  ha`m  onin` 

---

 
25 
sha`kirti  Abu  al  Djabbari  ta`repinen  jazilg`an  «Al-Masa`il  fi-l-xilof  bayna-l  basriyin  va-l-bagdaiyin» 
(Problemi sporov mejdu shkolami Basri i Bagdada) atli kitapta beriledi. 
Bul  waqitlardan  baslap  islamnin`  «kalam»  (arabsha  so`z,  grekshe  «logostin`»  -  so`z,  ta`liymat 
analogiyasi)  dep  atalatug`inin  ortodoksalliq  filosofiyasi  islene  basladi.  Bul  ta`liymattin`  ta`repdarlarin 
mutakallimler  dep  atadi.  Mutakallimler  aqil-oydin`  traditsiya  u`stinen  artiqmashlig`in  tastiyiqladi, 
«taklidti»  (imitatsiya)  biykarlap  anaw-minaw  ko`z-qaras  ha`m  doktrinani  qabillawdag`i  aldin-ala  adim 
sipatinda  gu`manlaniwdi  tastiyiqladi.  Buring`i  dinshillerden  ayirmashilig`i  sonda,  Ashari  ha`m  onin` 
izbasarlari  ortodoksalliq  islamdi  logikanin`  ha`m  filosofiyanin`  tujirimlari  menen  demek  ratsionalliq 
metodlardi qollaniw arqali qorg`adi.  
Sufizm  -  Shig`is  xaliqlarinin`  ruwxiy  turmisindag`i  en`  quramali  ha`m  a`hmiyetli  qubilislardin` 
biri.  Ol  ushin  asketizmge  shaqiriq,  bayliqtan,  du`n`yanin`  iygiliklerinen  (mirskix  blag)  bas  tartiwg`a 
shaqiriw. 
Ko`rnekli  oyshil-entsiklopedist  Abu  Bakr  ar-Razi  (865-925)  meditsina,  ximiya  ha`m  basqa  da 
ilimler  boyinsha  ko`p  sanli  traktatlardi  do`retiw  menen  birge  filosofiya  menen  de  shug`illandi.  Onin` 
filosofiyaliq  ko`z-qaraslari  Irak  ha`m  Indiya  diniy  filosofiyaliq  sistemalarinin`  materialistlerinin` 
ta`liymatlarinin` ta`sirinde qa`liplesti.  
 Ibn  Rush  ko`p  miynet  qaldirg`an  oyshil.  Duris,  ol  a`yyemgi  grek,  arab  ha`m  Orayliq  Aziya 
oyshillarinin` shig`armalarina kommentariyler ha`m jazg`an. Biraq onin` o`zinin` shig`armalari da ko`p. 
Olar:  «Biykarlawdi  biykarlaw»,  «Logika  boyinsha  shig`armalari»,  «Aspan  denesinin`  ha`reketi 
haqqinda  pikirlewler»,  «Waqit  problemasi»,  «Birinshi  dvigatel`  tuwrali»,  «Ma`n`gi  o`mir  su`riw  ha`m 
waqitsha  o`mir  su`riw  haqqinda»,  «jan  tuwrali  o`limnin`  problemalari»,  «Aqil-oy  tuwrali  pikirlewler», 
«Filosofiya ma`seleleri», «Dinnin` filosofiya menen kelisimi haqqinda» h.t.b.  
  Abu  Nasr  ibn  Muxammad  Farabi  entsiklopediyaliq  bilimge  iye  bolg`anlig`i  ushin  «Shig`is 
Aristotli»  ha`m  «Ekinshi  mug`allim»  (Aristotel`den  keyin)  atlarina  iye  bolip,  orta  a`sirlik  shig`istin` 
ataqli filosofi.  
873-jili  Farab  degen  jerde  (Aris  da`r`yasinin`  Sirda`r`yag`a  quyar  jerinde)  tuwilg`an.  Ilimlerdi 
u`yrene  otirip,  Farabi  Shash  (Tashkent),  Samarqand,  Buxara,  Iranda  boldi.  O`mirinin`  son`g`i  jillarin 
Farabi Xalab, Damaskte atqardi. ot0jili Damaskte qaytis boldi.  
Onin`  barliq  miynetlerin  (olar  360  tan  aslam)  eki  toparg`a  bo`liw  mu`mkin  -  a)  a`yyemgi  grek 
alimlarinin` traktatlarina kommentariyler formasinda jazilg`an miynetler.  b)original izertlewler. 
 Farabi:  adam  tanip  biletug`in  sub`ekt,  al  bizdi  qorshag`an  ta`biyat  -  biliwdin`  ob`ekti.  Farabi 
ta`biyatti  biliw  protsessinin`  sheksizligin  aytip,  onin`  bilmewden  biliwge  o`tiwge,  aqibetli  biliwden 
sebepli  biliwge,  qubilisti  biliwden  tiykardi  biliwge,  aktsidentsiyadan  substantsiyag`a  o`tiw  dep 
esaplaydi.  
 
Farabi  adamda  tuwilarda  oni  «awqatlandiratug`in,  ta`miyinleytug`in  ku`sh  (pitayushaya  sila)» 
payda  boladi.  Aqil-oy  ku`shinin`  arqasinda  adam  aqil-oyg`a  siyimlini,  abstraktliqti  tanip  biledi, 
go`zzalliqti  a`beshiylikten  ajiratip  biledi, jaqsini  jamannan,  paydalini  ziyannan  ayirip  biledi,  ilim ha`m 
iskusstvoni men`geredi.  
 Farabi  aqil-oy  menen  (razum)  tanip  biliwde  tanip  bilinetug`in  predmetlerdin`  teren`ligin 
ko`rsetetug`in  basqishlardi  ajiratadi.  Bul  protsess  eki  moment  penen  minezlenedi~  konkretlikten 
uliwmaliqqa  o`tiw,  oydag`i  uliwmaliqti  ko`rsetiw,  son`inan  bul  uliwmaliqtin`  (konkretlilikte  tabilg`an) 
ja`rdeminde  konkretliliktin`  ma`nisin  teren`lestiriw.  En`  son`inda  aqil-oy  (razum)  jerdegilerdin`  ba`rin 
tanip  bilip,  aspan  deneshelerin  tanip  biliwge  o`tedi.  So`ytip,  jer-ju`zlik,  kosmosliq  denege  aralasip 
sin`isedi,  birlesedi.  Aqil-oyliq  biliw  (razumnoe  poznanie)  bul  jer-ju`zlik  aqil-oydin`  (mirovoy  razum) 
ta`sirinde a`melge asiriladi.  
 Aqil-oydin`  problemasinin`  bilay  sheshiliwi  arab  tilles  filosofiyanin`  bunnan  son`g`i  wa`killeri, 
en` aldi menen Ibn Sina ha`m Ibn Roshd ushin ha`m xarakterli boldi. 
 Abu Rayxan Muxammad Ibn Axmad Beruniy ulli alim-entsiklopedist, oyshil ha`m gumanist oue 
jili  Qiyatta  Xorezmnin`  eski  paytaxtinda  tuwildi.  qy-jaslarinda  aq  ekvatorg`a  ekliptika  iyiliwinin` 
tegisligin  u`lken  da`llik  penen  aniqladi.  Jas  Beruni  Orayliq  Aziyada  birinshilerden  bolip  jer  globusin 
jasadi. 1000-jili Beruniy «O`tken a`wladlardin` estelikleri» atli u`lken shig`arma jazadi. Bul oni pu`tkil 
Orta  a`sirlik  Shig`isqa  tanitadi.  1010  jili  Abu-l-  Abbas  Mamun  ibn  Mamunnin`  sarayinda  u`lken 
lawazimdi iyeleydi.  

---