Firudin Ağasıoğlu (Cəlilov)
Yüklə 10,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
128 Latın çağında Romulus adlanan, italyanların Romolo de- diyi adın Urumulu (Urmulu) şəklində bərpası mümkündür. Anadoludan gələn etruskların içində asur-urartu qaynaqla- rından bəlli olan urumu (urme) boyu Van gölünün quzey- batısında yaşayan boylardan idi. İndiki Muş ovalığında olan Urman kəndinin adını Subar bəyliyi çağından qaldığını vur- ğulayan N. V. Arutyunyan yazır: “Düşünmək olar ki, Urartu qaynaqlarında Urme, Asur qaynaqlarında isə İç Urumu kimi verilən ölkə (bölgə) urum boyunun adından yaranmışdır”. 72 Azərbaycan-Etruriya və türk-etrusk əlaqələri təkcə dil və onomastika ilə deyil, paralel mifoloji motivlərdə, etnoqrafik bəlgələrdə də görünür. Örnəyin, başqa xalqların inancına gö- rə göy 3, 7, 9 qatlara bölünür, lakin etrusklarda və şamanist (qamçı) türklərdə isə göy 16, 17 bölümə ayrılır ki, bunlar da yaxın rəqəmlərdir. Etrusk və türk inancında evrənin vertikal 3 bölgüsü də uyğun gəlir: göy, yerüzü, yeraltı dünya. Bunla- rın birindən digərinə keçid qapıları olan yol etrusklarda və altun (dəmir) kazıq isə türklərdə eyni mifik görüşlə bağlıdır. Etruskların baş tanrısı Tin mühüm qərar verəndə 12 tanrı ilə gənəşir. İbn Fadlan başqord türklərinin baş tanrısı olan Göy tanrısının yaz iyəsi, qış iyəsi, su iyəsi kimi 12 iyə ilə anlaşmada olduğunu qeyd etmişdir. Oğuzların 12-lik sağ-sol boy sistemi etruskların 12 boy (şəhər-dövlət) qurumuna uy- ğun gəlir. Papaqları qırmızı olan türk qamlarının da qırmızı (qızılı) rəngi qutsal sayması etrusk gələnəyində təkrar olu- nur, zəfər simvolu sayılırdı. Burada qızılbaşlar yada düşür. Azərbaycandan doğuya gedən türklərdə Baq (bağa) iyəadı zamanla Bağa, Bayat teoniminə çevrilmişdir. Etruskca Paxa teonimini göytürk yazılarındakı Bağa tengri deyimilə müqa- yisə etmək olar. Hər iki teonimin qaynağı bugünəcən Büsu- tun (qədim Baqastan) adında qalan Man, Mad elləri çağında 72 Арутюнян, 1970, 169-170. 128 129 qədim Azərbaycanda işlənmiş Baq (Baqa) teonimidir. Baqa adı ilə bağlı etrusklarda bir də tanrılarla ilgisi olan Beqoya// Peke xanım (qadın) adı vardır ki, bu da Bəyim, Bikə anlamı- na uyğun gəlir. Bəzi ədəbiyatda bu xanımı etrusk törələrini təbliğ edən peyğəmbər kimi verirlər, lakin o, baş rahibə ola bilərdi, çünki heç bir xalqda qadın peyğəmbər olmamışdır. Tit Liviy yazır ki, rəvayətə görə Romada seçkidən öncə başına qartal qonmuş Lutsiy Tarkviniy hökmdar seçilmişdir. Azər türkcəsində “başına dövlət quşu qondu” deyimi vardir. Qartalın qam deyimlərində “tanrı quşu” adlanması göstərir ki, qartal tanrının iradəsini, istəyini insanlara çatdıran qutsal quş sayılmışdır. Yeni il tanrısı Nortia uğur və taleh hamisi idi. Hər Yeni il gələndə onun adına divara bir mıx çalarmışlar. Azərbaycan türk boylarında evə bir müddət görünməyən yaxın adamın gəlməsini sevinclə “durun divara bir çöp (mıx) çalın” - deyə, qarşılayırlar. Etrusk boyları hər il mart ayında gənəşmək üçün bir yerə toplaşıb toy-bayram (qurultay) keçirirdi. 73 Bu törən qədim türk törəsinə, azər türklərinin Yaz (Yeni ıl) bayramına uyğun gəlir. Etrusk ölübasdırma gələnəyində kurqan kulturu, ölənin əlində kasa-cam və sair özəlliklər türk gələnəyilə üst-üstə dü- şür. Etrusk heykəl və rəsmləri incələyən tatar yazarı F. Latı- pov onların görkəmcə azər türklərinə oxşadığını yazır. 74 Urmu hövzəsinin güney bölgələrində m.ö.II minilin ortala- rında yaranan atçılıq nəsnələrini ətraf ölkələrə yayan saqalar onları daha da təkmilləşdirdi. Örnəyin, yüyənin öncə tək olan ağızlığı (gəm) sonra bozqır yaşamına keçən saqalarda qoşa gəm forması almışdır, lakin etruskların İtaliyaya apardıqları gəmin ilkin forması orada uzun müddət davam etmişdir. Saqa 73 Немировский, 1983, 112. 74 Латыпов, 1991, 116. 129 130 təsviri sənətində heyvan motivi (añ üslubu) adlanan üsulun öncə Urmu yaxasında formalaşıb və buradan Sibirə, Altaya, Azaq dənizi yaxalarına daşınması yozumu artıq sənətşünaslıq elmində mübahisə doğurmur. Artıq bu da bəllidir ki, Urmu hövzəsindən İtaliyaya da añ üs- lubu ilə yanaşı bir sıra başqa motivlər aparılmışdır. Örnəyin, türklərdə Tulpar, avropalılarda Peqas adlanan qanadlı at moti- vi Azərbaycanda m.ö.XI-X əsrə aid kasa üzərində qabardılmış- sa, Etruriyada ona yalnız 5-6 əsr sonra rast gəlmək olur. Koroğlu obrasının prototipi haqqında sonrakı bölmədə bilgi veriləcəyini nəzərə alaraq bu- rada Qıratın da bir tulpar oldu- ğunu vurğulamaq gərəkir. Romalıların hər il fevralın 18-də qurd-keçi (lupus-hirkus) ilə luperkaliy adlı törən keçir- məsi türklərin gökbörü oyunu ilə çox yaxındır, hər ikisində keçi dərisindən istifadə olunur. Qurdla bağlı bir neçə motiv üzrə etrusk-türk paralelləri var. Bunların sırasında atılmış kör- pələri dişi qurdun əmizdirməsi, bozqurdun savaş simgəsi kimi seçilməsi, yeni yurd salmağa aparan yolun bələdçisi olması, göydən işıqla düşüb bakirə- liyi qorunan qızı hamilə buraxması önəmli yer tutur. Sadala- 130 131 nan bu dörd motivdən burada geniş danışmaq imkanı olmasa da, bəzi bəlgələri yada salmaq olar. Rus alimi D. Q. Savinov Sibirdə qayaüstü rəsmlər içində rast gəlinən qurd (it) cizgi şəkillərinin mənşəyini Qafqaz- la bağlayır. 75 Araşdırmalar bu doğru müşahidənin Etruriyada ortaya çıxan qurdla bağlı şəkil, heykəl və rəvayətlər üçün də keçərli olduğunu göstərir. Qay Yuli Sezar kimi Romanın məşhur Qay ailəsi özlərini troyalı Eneyin soyundan sayırdı. Etrüsk əfsanəsində Eneyin törəmələri olan Romul və Remin sahibsiz qaldıqda onları bir dişi qurdun əmizdirib saxlamasından bəhs olunur. Bu olayın türklərin qayı boyunda da olması bəllidir. Hər iki olay təkcə sözlü qaynaqlarda deyil, həm də aşağıdakı türk və etrusk abi- dələri olan bəngüdaşlarda əks olunmuşdur: 131 Yüklə 10,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|