Fuad İskəndərov
Yüklə 2,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
nümayəndələri tərəfindən Andronikin hərbi hərəkətləri dayandırması tələbinə inanan müsəlmanlar ermənilərin qarşısını kəsdikləri mövqeləri tərk etmiş evlərə dağılışmışlar. Bundan istifadə edən quldur Andronik Türkiyə və yerli ermənilərdən ibarət dəstəsinə qonşu müsəlman kəndlərinə qəfil hücumlar etməyi əmr etmişdir. Bu siqnalla bütün ermənilər silaha sanimış, yaxınlıqdakı müsəlman kəndlərinə basqın etmiş və yaşma, cinsinə fərq qoymadan əhalini qırmış, meyidləri təhqir etmişlər; öldürdükləri qadınların döşlərini kəsib südəmər körpələrin ağzına soxmuşlar; əyləncə məqsədilə iki qadını lüt soyundurmuş və buraxmışlar. Dekabrın 9-da on ikidən çox kəndi yandırmışlar. On nəfər qadın hazırda ermənilərin əsiridir. Qoşun göndərilməsi barədə sərancam verməyinizi xahiş edirəm. Zəngəzur qəza rəisi Məlik-Namazəliyev, 11 dekabr 1918- ci il.” Zəngəzurda və Qarabağda yaranmış vəziyyətlə əlaqədar müəyyən məsləhətləşmələrdən sonra Azərbaycan hökumətinin 1919-cu il 29 yanvar tarixli iclasında “Cəvanşir, Şuşa, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzalarına general-qubernator təyin edilməsi haqqında DİN-in məruzəsi” dinlənildi və aşağıdakılar qərara alında: 1 .Xosrov bəy Sultanov general-qubernator təyin edilsin; 2. Nazirliyin 20 milyonluq fondundan general-qubematorlu- ğun ehtiyacları üçün 5 milyon manat ayrılsın; 3. Həmin məbləğdən 1 milyon manatın general-qubernatorun sərancamına indi buraxılması, ondan isə 728 min 300 manatın qubernatorluğun ştatının saxlanılması, 600 nəfərlik süvari dəstəsinin təşkili və bir ay müddətində təmin olunmasına, 271 min 700 manatın isə gözlənilməz, təcili tədbirlərə xərxclənilsin; 4. Yuxarıda qeyd olunan dəstənin sayının 3000 nəfərə çatdırılmasının mümkünlüyünü etiraf etməklə bunun hökumətin xüsusi göstərişi ilə həyata keçirilməsi təmin edilsin. Yeni vəzifəyə təyin olunduqdan sonra X.Sultanov hələ Bakıda ikən general-qubematorluğun təşkili ilə əlaqədar olan bəzi işləri görmüş, 1919-cu il 12 fevralda Şuşaya gələrək öz vəzifəsinin icrasına başlamışdı. ADR hökumətinin bu addımı azərbaycanlı 101 əhali tərəfindən böyük ümid və razılıqla qarşılanmışdı. Çoxsaylı arxiv sənədləri və materialları (İ.Şaxdin, T.Svyatxovski və b.) araşdırmalan sübut edir ki, ADR hökuməti tərəfindən Zəngəzur qəzasını da əhatə edən Qarabağ general-qubernatorluğunun yaradılması və xüsusilə də X.Sultanovun oraya başçı təyin olunması Ermənistanı xeyli təşvişə salmış və onun diplomatik- hərbi fəallığını artırmışdı. R.Hovannesyan bu barədə belə yazırdı: “Acıqlanmış ermənilərin özləri üçün təhqir üstündən təhqir hesab etdikləri bir də bərk qorxduqları məşhur armenofob Xosrov Sultanovun Tomson tərəfindən hər iki ərazinin qubernatoru təyin edilməsi idi”. Qeyd edək ki, general-qubernatorun müavini bolşevik Çingiz İldınm təyin olunmuşdu. ADR Nazirlər Şurasının torpaqlarımızın bir hissəsində - Zəngəzur və s qazalarda general-qubematorluq təşkil etməsi qərannı Ermənistan hökuməti özünün etiraz notaları ilə qarşıladı. Ermənistanın xarici işlər naziri S.Tiqranyan 1919-cu ilin yanvarında ADR hökumətinə göndərdiyi teleqramda hər iki bölgəyə dair irəli sürülən ərazi iddialarını davam etdirərək yeni general-qubematorluğun yaradılmasına etirazını bildirmiş, bunu “Ermənistanın ərazi hüquqlanna” qəsd kimi qiymətləndirmişdi. Bu dövrdə daşnak hökumətinin Azərbaycandakı diplomatik nümayəndəsi olan T.Bekzadyan Britaniya komandanlığının nümayəndələri ilə görüşlərində müttəfiqlərin bölgələrin məsələsini Erməistanm xeyrinə həll etməyəcəyi təqdirdə, heç olmazsa, burada müvəqqəti ingilis general-qubernatorluğu yaradılmasına çalışırdı. ADR hökuməti Ermənistanın əsassız ərazi iddialanna və bölgələrimizin idarə olunmasına müdaxiləsinə biganə qalmadı. Xarici İşlər nazirini əvəz edən A.Ziyadxan 1919-cu il yanvarın 31-də Ararat Respublikasının XİN-nə göndərdiyi 178 saylı teleqramda bildirirdi ki, Azərbaycanın Zəngəzur və digər rayonlannda müvəqqəti general-qubematorluğun yaradılmasına hər hansı bir etiraz əsassızdır; çünki həmin ərazilər ADR-in ayrılmaz tərkib hissələridir. Daha sonra teleqramda yazılırdı ki, öz torpaqlarında qayda-qanun yaratmaq, milliyətindən asılı olmayaraq bütün vətəndaşlarının ləyaqətini və əmlakını məsuliyyətsiz şəxslərin özbaşınalığından müdafiə etmək 102 Azərbaycan hökumətinin nəinki hüququ, hətta mənəvi vəzifəsidir. A.Ziyadxan general-qubernatorun təyin edilməsi barədəki qərarm heç də Ermənistanın ərazi hüquqlarına qəsd olmadığını, əksinə onun hökumətinin etirazını isə daxili işlərimizə qanşmağa cəhd göstərməklə süverenliyimizə qəsd kimi qiymətləndirirdi. Tomsonun 1919-cu ilin yanvar ayının ortalarında Qarabağın və Zəngəzurun Azərbaycan Respublikasının müvəqqəti idarəçiliyinə verildiyini bəyan etməsi, həmin bölgələrdə müvəqqəti general-qubernatorluğun yaradılmasına obyektiv münasibət bəsləməsi də Ennənistan rəhbərliyini xeyli çaşdırmış və narazı salmışdı. O, ermənilərin bununla bağlı etirazlarına cavab olaraq demişdi: “Məsələ bundadır ki, bəzi ermənilər Azərbaycanm Britaniya tərəfindən tutulmasından intiqam məqamı kimi istifadə edə bilmədiklərindən çox mütəəssir olmuşlar. Onlar başa düşməyə borcludurlar ki, məsələni hərbi qüvvələr deyil. Sülh konfransı həll edəcəkdir” (T.Svyataxovski. Rusiya Azərbaycanı. 1905-1920- ci illər. “Azərbaycan” jurnalı 1989 № 11, səh 137.) (İ.Musayev “Azərbacanm Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921-ci illər)” səh. 117-118). Müttəfiqlərin komandanlığının müvəqqəti general- qubematorluğun təşkilini himayə etməsini onun tərəfindən 1919- cu ilin fevralında Şuşaya göndərilən mayor Mak-Mossenə və xüsusi komissiyaya verilən təlimatdan da görmək olar. Həmin təlimatda Azərbaycan tərəfi üçün müəyyən mə’na və əhəmiyyət kəsb edən bəzi məqamlara nəzər salaq. TəTimatda göstərilirdi ki. Zəngəzur və Qarabağın Azərbaycana və Ermənistana mənsub olması məsələsi yerlərdə həll oluna bilməz, komissiya da bu işə heç bir təsir göstərmək imkanına məlik deyildir və onun yoluna qoyulması yalnız Sülh konfransı vsitəsilə mümkündür. Burada daha sonra doktor Sultanovun bölgələrin general-qubernatoru tə’yin edilməsi bildirilir, onun: 1. “modus vivende” tapmaq; 2.vilayəti qüvvə tətbiq olunmadan idarə etmək; 3. ərazi iddiaları haqqında məsələ qaldırmaqdan çəkinmək kimi vəzifələri sadalanır və bunları həyata keçirməkdə ona hərtərəfli yardım göstərilməsi tapşınhrdı. Komissiyanın qarşısında qoyulan və təlimatda öz əksini tapan vəzifələrdən biri sənədin 4-cü bəndində yazılmiidi. Həmin bəndə 103 Yüklə 2,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|