Fuad İskəndərov
Yüklə 2,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
imkanından məhrum edir. Və hətta ermənilərin hücumları baş verdikdə hökumətlə ilkin əlaqə yaratmadan (teleqramın çatdıniması ilə bağlı çətinliklər xüsusilə nəzərə alınmaqla) silahlı qüvvələrdən istifadə etməyin qeyri-mümkünlüyü bölgəni böhranlı vəziyyətə sala bilər.” Burada daha sonra qeyd edilirdi ki, qanuna görə general- qubernatorun hakimiyyəti Baş komandanın hakimiyyətinə bərabər tutulur və hərbçi olmasa da general-qubematorluğun ərazisindəki silahlı hissələr də onun tabeçiliyinə keçməlidirlər. Sultanovun bu təklifi ADR hökumətinin 1919-cu il 4 aprel tarixli iclasında müzakirə edildi. Nazirlər Şurası sədrinin müvafiq mə’ruzəsi və fikir mübadiləsindən sonra: a)general-qubematorluq- da yerləşən hərbi hissələrin, hərbçi olmadığına görə, general- qubernatora tabe etdirilməsinin qeyri-mümkünlüyü; b)qanunda nəzərdə tutulduğu kimi ona yalnız fövqəladə hallarda silahlı qüvvələrin köməyindən istifadə etmək hüququnun verilməsi; v)general-qubematorluğun hüdudlarındakı hərbi hissələrin hər cür hərəkəti və say tərkibinin dəyişdirilməsinin yalnız onun tələbi və razılığı ilə həyata keçirilə bilməsi qərara alındı. Hökumətin bu qəran ilə kifayətlənməyən general-qubernator yenidən DİN-ə yolladığı 1919-cu il 6, 7, 14 aprel tarixli, Azərbaycan hökumətinin başçısına ünvanladığı 14 aprel tarixli məktublarda öz mövqeyində qaldığını təkrarlayırdı. 0,1919-cu il aprelin 14-də DİN-nə yazdığı məktubunda Qarabağ qubematorlu- ğuna aid ərazilərin, yə’ni Zəngəzurun da məsələsinin qəti həlli üçün 2000 nəfər əsgərin və kifayət qədər hərbi sursatın lazım olduğunu söyləyir və məhz bu məqsədlə də bölgələrdəki hərbi hissələrin onun tabeçiliyinə keçirilməsini, əks-təqdirdə isə istefaya buraxılmasını xahiş edirdi. Buna görə də ADR hökumətinin 1919- cu il aprelin 19-dakı iclasında Nazirlər Şurasının sədri X.Sultanovun rəhbərlik etdiyi qubematorluqdkı hərbi hissələrin ona tabe olması haqqında əlavə vəsadətinə dair məruzə ilə çıxış etdi. İclasda Qarabağ general-qubematorluğunun hüdudlarında yerləşən hərbi hissələrin Xosrov bəyin icazəsi və razılığı ilə hərəkət etməsi, buna görə də onun silahlı qüvvələrdən istifadə 107 edilməsinə dair öz sərancamlarına görə məs’ul olması qərara alındı. N.Yusifbəyli bu qərara müvafiq olaraq hərbi nazirliyə məktubunda X.Sultanovun vəsadətini yerinə yetirməyi və bu sahədə general-qubernatora kömək göstərməyi tapşırdı. X.Sultanovun “Qarabağda ingilis siyasəti ilə əlaqədar olaraq yaranmış vəziyyət və həmin vəziyyəti ləğv etmək üçün zəruri tədbirlər” adlı məlumat-məruzəsində Qarabağ general- qubernatorluğuna daxil olan bölgələrin, o cümlədən də Zəngəzurun Azərbaycan üçün ərazi və ümumsiyasi baxımlardan kəsb etdiyi mühüm əhəmiyyəti açıqlanırdı. Onun fikrincə Qarabağın ermənilərin əlinə keçməsi torpaqlarımızın ən yaxşı hissəsinin, digər tərəfdən Naxçıvan və Ordubadın, ümumiyyətlə isə bütün Azərbaycanın itirilməsi demək idi. Naxçıvan və Ordubada yiyələnməklə Ermənistan Azərbaycana öz şərtlərini diktə etdirə, dövlətimizin siyasi qüdrətini və mövcudluğunu təhlükə altına qoya bilərdi. Məruzədə general-qubernatorun 4 aylıq fəaliyyəti ərzində ingilislərsiz bir addım belə atmamasma baxmayaraq, onların verdikləri vədlərin heç birinə əməl etmədikləri dolayısı ilə bildirilir, X.Sultanovun Şatelvortla söhbətində ikincinin bu halın təkzibi üçün qətiyyən əsas tapmadığı aydın olur. İngilislərin məsələnin həllini yubatmaqla Azərbaycan üçün əlverişsiz şərait yaratdığını gördükdə qəti tədbirlərə əl atan general-qubernator müttəfiq qoşunları komandanlığının heç bir hüquqi və mənəvi əsası olmayan ultimatum səciyyəli və ahəngli tələbləri ilə qarşılaşmışdı. Hətta ingilislər Qarabağ məsələsində onların ziddiyətli siyasətləri ilə razılaşmayan, ADR-in xəttini qətiyyətlə yeridən X. Sultanovun vəzifəsindən kənarlaşdınimasmı tələb etmişdilər. İngilislər general-qubernatoru səhlənkarlıqda günahlandırmağın əsassız olduğunu yaxşı bildiklərindən öz hökumətinin siyasətini düzgün aparan və bununla da ermənilərin, onların Milli Şurasının Qarabağda möhkəmlənməsinə mane olan bir şəxs kimi işdən uzaqlaşdırmağa çalışırdılar. Zəngəzurla bağlı hadisələrə toxunan X.Sultanov ingilislərin öz vədlərinə xilaf çıxaraq bu bölgədə hakimiyyəti Azərbaycana yox. Erməni Milli Şurasına verdiklərini, Ermənistan hökumətinin 108 agentləri olan Arzumanovun, Çilingərovun ingilis bayrağının himayəsi altında buraya pul və təlimatlar gətirmələrinə dair faktlan qeyd edirdi. Xosrov bəy yerli şəraiti bilməsinə əsaslanan dərin inamını belə ifadə edirdi: 1. Qarabağ-Zəngəzur məsələsinin həllində ingilis köməyindən qətiyyətlə imtina etmək lazımdır; 2. İngilislər bu işdə bizə yalnız maneçilik törədirlər; 3. Nə qədər ki, daşnakların partiyası orada iş aparır, məcburedici tədbirlər görülməzsə, ermənilər Azərbaycan hökumətinin tabeçiliyinə razı olmayacaqlar; 4. Bu məsələni bir ay da həllsiz qoymaq əhalini hökumətin gücsüzlüyünə inandırmaq, müsəlman hissəsində anarxiyaya səbəb olmaq və bölgələrdən həmişəlik əlini üzmək deməkdir. Yaranmış mövcud təhlükəli vəziyyəti düzgün qiymətləndirən X. Sultanov ondan çıxış yolunu bu kimi təcili tədbirlərin həyata keçirilməsində görürdü: a. Təxirə salmadan hərbi hissələri Zəngəzura yeritmək, eyni vaxtda da ermənilərin İrəvandan Azərbaycan torpaqlarına hərəkətinin qarşısını kəsmək; b. Dağlıq Qarabağa Azərbaycanın hakimiyyətin tanımaq barədə ultimatum vermək və altı gün vaxt qoymaq; v.Eyni zamanda bütün ermənilərə müsəlman rayonlanndan getməyi təklif etmək və ultimatum müddətinədək onlarla hər cür əlaqələrin kəsiləcəyini bildirmək; q.Şuşa şəhəri üçün istisna ediləcəyini göstərmək; d. Azərbaycan hökuməti tanınmazsa altı gündən sonra hərbi əməliyyatlara başlamaq və bunun məs’uliyyətinin tamamilə erməni əhalisi başçılannm üzərinə düşəcəyini bildirmək. General-qubernator onun təklif etdiyi tədbirlərin ləngidilməsi və ya qəbul olunmaması şəraitində bölgələri nələrin gözlədiyini belə yekunlaşdırmışdı: 1 .Ermənilərin Zəngəzurdan irəliləməsi və Dağlıq Qarabağ erməniləri ilə birləşməsi və onlann pulla, döyüş sursatı ilə təchiz olunmaları; 2. Müsəlman rayonlarında anarxiya; 109 Yüklə 2,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|