Fuad İskəndərov
Yüklə 2,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Camo bəy Hacmski
zəngin ictimai-siyasi fəaliyyətinin öyrənilməsinə, bu istiqamətlərdə ciddi araşdımıalar aparılmasına ehtiyac vardır. Cəmi 35 il yaşamış bu insanın elmi, elmi-kütləvi məqalələrinin, çıxışlarının toplanılıb bir kitabça halında çap etdirilməsi də bu işin tərkib hissəsi olmalıdır. Behbudağa Cavanşirin həyatı ilk müstəqillik dövrü hökumətimizin repressiyaya məruz qalmış ilk nümayəndələrindən biri kimi də böyük maraq kəsb edir. Doğrudur, o, bolşevik rejiminin amansız cəza tədbirləri tətbiq etdiyi Azərbaycandan kənarda 1918-ci ilin mart soyqırmında fəal iştirak etmiş daşnak Misaq Toplaqyan tərəfindən güllə ilə arxadan vurularaq öldürülmüşdü. Ancaq bu sui-qəsdin kim tərəfindən törədilməsindən asılı olmayaraq mahiyyət dəyişmirdi. Behbudağa Cavanşiri N.Nərimanovun tapşırığı ilə 1920-ci ilin sonlarında Almaniyaya müasir neft avadanlığı alınması üçün göndərildiyi bu ezamiyyətdən geri qayıtdıqdan so'nra da eyni tale gözləyirdi. Çünki, Azərbaycana qarşı ümumi siyasət yeridilməsində daşnaklarla eyni mövqedə dayanan bolşevik rejimi müstəqil hökumətə, onun qumcularma qarşı münasibətdə daha amansız idi. Sonda bir daha Behbudağa Cavanşirin bir qədər müəmmalı ölüm tarixi ilə bağlı hələlik məlum olan faktlara qayıdırıq. Azərbaycan üçün hələ çox işlər görməyə potensial imkanı olan bu yüksək intellekt sahibinin həyatını yarıda qıran o məşhum hadisə isə belə baş vermişdi. 1920-ci ilin sonlannda Almaniyaya getməli olan Behbudağa Cavanşir yolüstü İstambulda dayanır və qısa bir müddət o vaxtlar Malta adasında sürgündə olan həmyerlisi Əhməd bəy Ağayevin evində yaşayır. Bir gecə evdən çıxıb küçə ilə gedərkən öldürülür. Ə.Ağayevin oğlu Səməd Ağaoğlunun (1909-1982) “Babamın arkadaşları” (İstanbul, 1957) kitabında göstərildiyinə görə bu hadisə 1921-ci ilin yanvar ayının axınnda və ya fevralın əvvəlində baş vermişdir. 183 Camo bəy Hacmski 1923-cü il mart ayının sonlannda Azərbaycan SSR Fövqəladə Komissiyasının sədri Bağırovun və FK-nın daha iki nəfər ən yüksək vəzifəli şəxsinin imzası ilə Moskva Baş Dövlət Siyasi İdarəsinə tam məxfi qrifli belə bir məlumat göndərildi: “Sizin 24 mart 1923-cü il teleqramınıza uyğun olaraq əlavə edilən siyahı ilə birlikdə eserlərin Bakı prosesinin 19 nəfər üzvünü sərəncamınıza göndəririk. Az. FK sədri Bağırov, SOÇ rəisi Qaber-Kom, SEKO rəisi Milov.” Həmin 19 nəfər siyasi məhbusun arasında Azərbaycanın görkəmli dövlət və ictimai xadimi, publisist, maarifçi və incəsənət bilicisi Camo bəy Flacınski, həmçinin haqqında başqa materialda söhbət açdığımız Aslan bəy Səfıkürdski də vardı. Azərbaycanda Eser (Sosialist inqilabçılar) partiyasının Zaqafqaziya təşkilatının liderləri olmuş bu şəxslər sovet hakimiyyətinə qarşı əksinqilabi fəaliyyətdə günahlandırılmış və ASSR Ali İnqilabi Tribunalı tərəfindən müxtəlif müddətlərdə həbs cəzasına məhkum edilmişdilər.'Bütün bu materialların toplandığı 75 və 130 səhifəlik istintaq işləri də həbs olunanların özləri ilə birlikdə Moskvaya göndərilmişdi. Moskva DSİ Xüsusi Şöbəyə göndərilmiş tam məxfi qrifli başqa bir sənəddən isə hər iki dövlət xadimimizin ilk dəfə nə vaxt həbs olunduqları aydınlaşır; “Az.FK Bakı eserlərinin prosesi 184 ilə bağlı mühakimə olunmuş şəxslərin həbs edildiyi tarixlərlə əlaqədar bildirir: “Hacınski 7 aprel 1922-ci ildə, Səfıkürdski 8 aprel 1922-ci ildə həbs ediliblər. Azərbaycan FK sədrinin müavini Qaber-Korn, SEKO rəisi Quliyev. 14 04.24-cü il”. 11 aprel 1923-cü ildə Moskva şəhəri 1 saylı islah əmək evindən BDSİ-nin sərəncamına göndərilən siyasi məhbusların siyahısından isə aydın olur ki, Eser partiyasının üzvləri: Ştern Yakov, Mixayil Osintsev, Avramiy Fonştyen, Qaraşarlı Rza Bala oğlu, Olqa Somarodova, Nikolay Anoşin, Səfıkürdski Aslan Ağalar oğlu, Flacınski Camo Süleyman oğlu, Dimitri Sorokin, Anton Fionkin, Nikandor Sizov, Nikolay Çvanov, Kərim Feyzullayev, Maksim Zaytsev, Feodor Pletnev, Mixayil Qalamazov, Kandrati İvanov, Nikolay Kleşapov, İvan Kritavkin Moskvaya aprel ayının birinci ongünlüyündə gətiriliblər. 5 gün sonra isə XDİK DSİ Məxfi şöbə rəisinin köməkçisi Butırsk həbsxanasının növbətçi komendantına müraciət edir: “Xahiş edirəm Bakıdan göndərilmiş 19 nəfər eser məhbusu qəbul edəsiniz. Onları eyni kamerada yerləşdirmək olar... 16.04.1923-cü il.” Camo bəyin çox keçməkeşli və sözün tam mənasında şərəfli ömür yolu barədə hərtərəfli məlumat əldə etmək üçün onun MTN arxivində saxlanılan PR 27275 saylı istintaq-arxiv işi ilə tanışlıqla sözsüz ki, kifayətlənmək olmazdı. Çünki həmin qovluqlarda bu 185 vətənpərvər ziyalının fəaliyyətinin daha çox ona qarşı ittihamlar irəli sürülməsinə imkan verən tərəflərinə, xüsusilə siyasi mövqeyinə aid materiallar toplanıb. Onun çoxşaxəli yaradıcılığı, millətin tərəqqisi və istiqlalı naminə gördüyü işlər təbii ki, imperiya cəlladlarını düşündürmür, əksinə onları Camo bəy kimi şəxsiyyətlərimizə qarşı daha amansız olmağa təhrik edirdi. 20-ci illərdə Azərbaycan istiqlalının birinci Cümhuriyyət dövrünün hökumətində təmsil olunaraq, poçt və teleqraf naziri • W .. . .. ■ “bi ; ' zr A m İF^.» "> ’< 'VH < ;/i /•-, j postunu tutmuş şəxs kimi ittihamlara məruz qalan Camo bəy haqqında “Azərbaycan Sovet Ensiklopcdiyasf’nm 10-cu cildində (səh. 156) yazılırdı: “Camo bəy Süleyman bəy oğlu Hacınski 1887- ci ildə Qubada anadan olub. 1912-ci ildə Peterburq universitetini bitirib. Çar dövründə məşhur publisist, teatr tənqidçisi və incəsənətşünas olub. Mədəni-maarifçi “Nicaf ’ cəmiyyətinin işində iştirak edib, Müsəlman dramatik cəmiyyətinin təşkilatçılarından biri olub. “Türk yurdu” cəmiyyətində Azərbaycan incəsənətindən mühazirələr oxuyub. “Qubalı” təxəllüsü ilə Azərbaycan və rusdilli mətbuatda müntəzəm çıxışlar edib. Ü.Hacıbəyovun teatr tamaşaları. Nəcəf bəy Vəzirovun pyesləri və b. müəlliflərin əsərləri haqqında resenziyalar yazıb. Sovet dövründə mədəniyyət və maarif sahəsində işləməkdə davam edib, tarixi abidələrin 186 Yüklə 2,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|