Shartli reflekslar - birinchi marta I.P. Pavlov tomonidan 1903-yilda
asoslangan, odam va hayvonlarning individual hayoti davomida vujudga
keladigan moslanish reaksiyasi. U tug‘ma boimaydi, yo'qolib va yangidan
hosil boiib turadi.
Shartli refleks hosil boiishi uchun avvalo ikki xil shartsiz va shartli
qitiqlagichlar boiishi kerak. Agar itga qo4ngiroq chalib, keyin ovqat berilsa
va bu holat bir necha bor takrorlansa, qo'ngiroq chalinishining o ‘zi soiak
ajralishining boshlanishiga olib keladi, ya’ni shartli refleks hosil boiadi. Shartli
refleks hosil boiish mexanizmi quyidagicha: miya yarim sharlari po'stlogi va
po'stloq osti qismlaridagi shartli va shartsiz ta ’sirlarning markazlari o4zaro
vaqtincha bogianadi. Shartli reflekslar haqidagi taiim ot fiziologiyada yangi
yo'nalisli - oliy nerv faoliyati fiziologiyasini yaratdi. Bu yoiialish inson
psixologiyasini har tomonlama o'rganish imkoniyatlarini yaratdi.
Shartsiz reflekslar - ichki va tashqi taassurotlarga organizmning tug‘ma
reaksiyasi. Masalan, ogizga ovqat tushsa, soiak ajraladi, barmoqqa olov
yaqinlashtirilsa. q o i tortib olinadi va hokazo. Shartsiz reflekslar tugina nasldan-
naslga beriladi, shartli refleksga nisbatan qadimiyroq. Shartsiz reflekslar hosil
boiishida asosiy faoliyat po'stloq osti yadrolari va orqa miya markazlari
tomonidan bajariladi.
Shartsiz reflekslar ovqatlanish, himoya, jinsiy, moijallash-tekshirish va
boshqalarga oiinadi va shartli refleks bilan birgalikda organizmni ichki va
tashqi muhitga moslashtirishda hal qiluvchi rol o'ynaydi.
Shishasimon tana - ko‘z gavhari bilan to4r pardasi orasida joylashgan tiniq
yelimsimon modda. U ko'z olmasining nur sindiruvchi qismiga kiradi.
Epifiz (yunon. у
epifizis - shish, g‘urra) - odam va umurtqalilar bosh
miyasining ko4ruv boitiqlari sathida joylashgan endokrin bez, yoshlikda ancha
rivojlangan boiadi. Odamda uning massasi 100-200 mg, simpatik nerv
sistemasi bilan idora qilinadi. Agar bu bez maium yoilar bilan balog4atga
yetmagan organizmlarda chegaralanib yoki butunlay to'xtalib qo'yilsa, jinsiy
uyg'onish erta sodir boiadi.
Yurak sikli - yurakning bir marta to iiq qisqarib (sistola) va bo4shashishi
(diastola) uchun ketgan vaqt, u oiiacha 0,8 sek. ga teng. Yurak sikli uch
davrdan: boim alar sistolasi, qorinchalar sistolasi va umumiy tin olishdan
302 www.ziyouz.com kutubxonasi
iborat. Bo'lmalar sistolasi 0,1 soniya, qorinchalar sistolasi 0,3 soniya davom
etadi.