G abduraxmanova

birinchidan,
bular qon so'ruvchilar (gnus), ya’ni odam va hayvonlam ing 
qonini so 'rib bezovta qiladi. U larning ko'payishi uy hayvonlarini 
tabiatda boqishda qiyinchiliklar tug‘diradi. Bulam i hujumi tufayli 
odam lar tabiatda maxsus him oya vositalarisiz ishlay olmaydi. 
Ikkin-
chidan,
bular infeksion va invazion kasalliklam i qo‘zg‘atuvchilarini tez 
yuqtirib, o'zlarida uzoq vaqt saqlash xususiyatiga ega. 
Uchinchidan,
parazit b o ‘g ‘im oyoqlilar turli 
xavfli kasallik qo‘zg ‘atuvchilarini 
tashuvchilar hisoblanadi.
0 ‘rgim chaksim onlardan kanalar turkum i vakillarini ko'pchiligi 
parazit holda hayot kechiradi. H asharotlar sinfi orasida qandalalar, ikki 
qanotlilar turkum larining bir qancha turlari parazit bo'lsa, bitlar, 
parxo'rlar, burgalar turkum lari vakillari to ‘laqonli parazitlar hisoblanadi.
302

---

км |н hihk bo'g'im oyoqlilar odamlarda parazitlik qilib, odamlarga esa 
MtiHitM, umurtqali hayvonlardan o ‘tadi. Ayrim b o ‘g eimoyoqlilar odam va 
hayvunltu uchun umumiy parazitlar hisoblanadi (bitlar, burgalar). Issiq 
qunlllni parazitlari parazitizm darajasi, xo‘jayin tanasidagi joyi, xo‘jayin 
| l i n bOgMonish darajasi va boshqa bir qator belgilar bilan bir-biridan 
Г
1
Ш|
1
н
1
Ш(
11
. Parazitlami xo‘jayin!ari bilan bogclanish darajasiga qarab, 
(ibllgal# 
fakultativ vatasodifiy parazitlar farqlanadi.
( Jbligut parazitlar — haqiqiy parazitlar hisoblanadi. Bularga bitlami 
hi
K
m
I qilib keltirish mumkin. Fakultativ parazitlarga - ko‘k yashil va 
до'иМ pashshalari kiradi, ular tuxumlarini ham axlatga, ham hayvon- 
Ittrnlng turli jarohatlangan joylariga qo‘yadi (lichinkalari ham nekrofag, 
hum parazit).
Tasodifiy parazitlarga, asosan erkin yashovchi hasharotlar kirib, 
tiiodlfan boshqa organizm larga tushib qolishi (turli erkin yashaydigan 
llfllharot lichinkalari, tuxumlari) mumkin.
Parazit bo‘g‘imoyoqlilarni xo‘jayin tanasida tarqalishiga qarab, 
ektoparazitlar (qandalalar, bitlar, burgalar, kanalar) va endoparazitlar 
(tana ichi parazitlari)ga b o ‘lib o ‘rganiIadi. Endoparazitlami bir nechta 
tormoqlarga boMish mumkin:
-teri ichi parazitlari (qichim a kanalari);
-tana bo‘shlig‘i parazitlari (tashqi burun, quloq bo‘shlig‘lari, 
bo‘shliq bo'kalari lichinkalari);
-ichak parazitlari (oshqozon - ichak b o fikalari);
-to'qim a ichi parazitlari (Volfart pashshasi).
Bocg‘im oyoqlilar xo‘jayinlari bilan bog'Ianishlari ham turlicha. 
Trofik, topik va forik bog‘lanishlar.
Trofik bogManish: oziqlanishi - fitofagiya - o 4sim liklar bilan 
oziqlanuvchilar (kapalak qurtlari va boshqalar).
Gemotafag - qon bilan oziqlanuvchilar (kana, bit, burga, qandala, 
qon so ‘ruvchi ikki qanotlilar).
Kerotofag - shox moddalari(tuklar, sochlar, yog‘och mahsulotlari) 
hisobiga oziqlanuvchilar (parxo‘rlar, kanalar, po‘stxo‘rlar).
Nektorofag - gul shirasi bilan oziqlanadi (ayrim ikki qanotlilar, 
kapalaklar va boshqalar).
Nekrofag - tirik organizmlaming o‘lik qoldiqlari hisobiga 
oziqlanish (go‘sht pashshalarini lichinkalari).
Koprofag - ekskrem entlar hisobiga oziqlanadi (ayrim pashsha 
lichinkalari, go‘ng qo‘n g ‘izi va boshqalar).
303

---

Parazitlar x o ‘jayinlari bilan bog‘lanish vaqtiga qarab, doimiy va 
vaqtinchalik parazitlarga boMinadi. Doimiy parazitlar xo'jayinni tark 
etmaydi (bitlar, q o 'tir kanalari va boshqalar). Vaqtinchalik parazitlar 
xo‘jayiniga faqat oziqlanish vaqtida tashlanadi (chivinlar, pashshalar, 
so ‘nalar ayrim kanalar va boshqalar).
Bo‘g ‘imoyoqliIar hayot jarayoniga qarab, butun hayoti davomida 
parazitlik qiluvchilarga va fazali parazitlarga ajratiladi. Qandalalar, 
bitlar, ayrim kanalar butun hayoti davom ida parazitlik qiladi. Chivinlar, 
moshkalar voyaga yetganda qon so ‘radi. V olfart pashshalarini lichinka­
lik davri parazit. B ular fazali parazitlar hisoblanadi.
A gar parazit faqat bitta xo‘jayinni qonini so ‘rsa monofag (bir 
xo‘jayinli), x o ‘jayinlar doirasi keng boMsa polifag (ko‘p xo‘jayinli) 
deyiladi. A gar xo'jayinlar doirasi chegaralangan boMsa oligofag (bir 
nechta xo‘jayinli) hisoblanadi.
Bo‘g‘imoyoqlilami topik (biologik) bog‘lanishi. Bu bo'gMmoyoq- 
lilami boshqa organizm lar bilan substrakt sifatida, ya’ni yashash muhiti 
sifatida bog‘lanishidir. Bularga statsionar ektoparazitlar va endopa- 
razitlar (parxo‘rlar, patxo‘r!ar, bitlar, ko'pchilik kanalar) kiradi.
Forik bogManish. Foritsa - harakat degan m a’noni anglatadi. Bun­
da bo‘g‘moyoqlilar va boshqa organizm bir-biri bilan turli harakatlar 
orqali bogManadi, y a ’ni bir joydan ikkinchi jo y g a ko'chib o ‘tish (turli 
kanalar bir joydan ikkinchi joyga qushlar orqali o ‘tadi va hokazo) orqali 
bogManishi mumkin.
H ay o t sxem asining biologik tip la ri. V.N.Beklemishev fikri bo‘- 
yicha, parazit bo‘g‘im oyoqlilar ichida quyidagi hayot sxemasi biologik 
tiplari mavjud:
1. Faol hujum qiluvchilar (davriy q o n so'ruvchilar: chivinlar, 
pashshalar, zahkashlar, so'nalar). U lar serharakat, uzoq masofalarga 
uchadi, tez-tez, vaqti-vaqti bilan qon so‘radi. B ir m arta qabul qilingan 
qon miqdori harakatni ta ’m inlash bilan cheklanadi. O ziqasi organizmdan 
tashqarida hazm boMadi. Lichinka va voyaga yetganlarini k o ‘p miqdorda 
oMishi, umumiy nasldorlikni yuqoriligi (tuxumlarini ko‘p sonda 
qo‘yishi) bilan kom pensatsiyalanadi. Bularga tez oziqa hazm (tayyor 
oziqa bilan oziqlanadi - qon) boMishi, rivolanishi, voyaga yetganlari 
uzoq och yurolmasligi va geterotroflik xos. U larning turli fazalarini har 
xil biotoplarda uchratish m um kin, y a ’ni voyaga yetganlari havoda, 
lichinkalik davrlari esa suvda o'tadi.
2. Payt poylovchi qon so ‘ruvchilar: ulam i A) uyasizlar va B) 
uyalilarga b o 'lib o'rganiladi: A ) uyasizlar - yaylov turlari: iksod va
304

---

■UTIAZOid kanalari. Bu kanalar yirik sut emizuvchilarda parazitlik qiladi. 
Uldr mn’lum bir hududga xo‘jayinlari kelgandagina hujum qiladi, ya’ni 
ulitrnl xo‘jayinlari bilan uchrashish imkoniyatlari uncha katta emas. 
Shuning uchun ham ular bir marta qon so crganda ju d a kocp qon so‘rib, 
UEOq vaqt ochlikka chidaydi. Ular boshpana bilan bog'liq emas, qonni 
lokln so'rib, xo‘jayinlari bilan boshqa biotoplarga ketishi mumkin. Bular 
pollftglardir.
B) uyalilar: Bularga argaz kanalari, to ‘shak qandalasi va boshqalar 
kiradi. Ular xo4jayinlarining uya(uy)larida yashaydi. Xo‘jayinlari 
uyu(uy)lariga kelgandagina (qon so'radi) hujum qiladi. Xo‘jayinlari 
uzoq uya(uy)larida boMmasligi mumkin, shuning uchun bular bir 
nmrtada ju d a tez va ko‘p qon so ‘radi. Uylaridan tashqarida yashay 
olmaydi, uzoq ochlikka chidaydi (bir necha oydan, bir necha yilgacha). 
Xo‘jayinlarining doirasi keng polifaglardir.
3. 
Doimiy ektoparazitlar - (bitlar, parxo‘rlar, patxo‘rlar, ayrim qon 
so'ruvchi pashshalar, gamozoid kanalari). Bular maxsus moslamalari 
boMishi bilan boshqalardan farqlanadi (tanasi yassi, qanotsiz, xo‘jayinga 
yopishuvchi panjalar, tuklar, qillar, patlarida yopishuvchi, o‘ng‘ay 
harakatlanuvchi moslamalari mavjud). Mustahkam tana qoplamiga ega, 
bu esa ulami tashqi ta ’sirlardan saqlaydi, tez-tez kichik poitsiyali qon 
so‘radi va uzoq och qolishga moslashmagan.
Q isqichbaqasim onlar (C rustacea) sinfi 
jabra bilan nafas oluv- 
chilar (Branchiata) kenja tipiga kirib, ularning deyarli hammasi suv 
hayvonlari hisoblanadi. Qisqichbaqasimonlar sinfiga 40 mingga yaqin 
tur kiradi.
Qisqichbaqasimonlaning ayrim turlari suv hayvonlarida, jumladan, 
baliqlarda parazitiik qiladi, shunga ko‘ra, ularda gavdasining ko‘rinishi 
va tuzilishi tubdan o‘zgarib ketgan va tashqi ko‘rinishidan mutlaqo qis- 
qichbaqasimonlarga o'xsham aydi. Parazit turlari, ayniqsa, kurakoyoq- 
lilar (Copepoda, 1000 dan ortiq turi bor), karpxo‘rlar (Branchiura, 130 ta 
turi bor), m o‘ylovoyoqlilar (Cirripedia, 54 ta turi bor) va tengoyoqlilar 
(Isopoda, 430 ta turi bor) turkumlari orasida keng tarqalgan.
K urakoyoqlilar (Copepoda) turkum i. 
O crta Osiyo sharoitida ku- 
rakoyoqlilaming 30 dan ortiq turlari aniqlangan. Suv havzalarida baliq­
laming ozig‘i sifatida kurakoyoqlilardan — sikloplaming ahamiyati juda 
katta. Shuning bilan birga, ular keng tasmasimon chuvalchang, rishta va 
boshqa parazit chuvalchanglaming oraliq xo‘jayini sifatida salbiy 
ahamiyatga ega.
305

---

Kurakoyoqlilar turkumiga kiruvchi bir qancha turlari har xil 
hayvonlarda, jum ladan, k o ‘proq baliqlarda parazitlik qiladi. Parazitlik 
qilib hayot kechirishi munosabati bilan bunday qisqichbaqasimonlarning 
tana tuzilishi turli darajada o czgarishga uchragan. 
Baliqlaming 
jabralarida sikloplarga o ‘xshaydigan