G abduraxmanova

Hyalomma anatolicum
uncha katta bo‘lm agan uch xo'jayinli 
kana, asosan qoram ollarda parazitlik qiladi. Ayrim vaqtlarda ot va 
boshqa hayvonlam ing qonini so‘radi. Imago, nim fa va b a ’zan tuxumlari 
qishlaydi. 8 -1 0 kungacha yashashi mumkin. Bu kana bam Markaziy 
O siyo Respublikalarida tarqalgan. Asosiy zarari qoram ollarga teylerioz 
qo‘zgcatuvchisini yuqtiradi va listerioz, isitma qo‘zg‘atuvchilarini o‘z 
tanasida saqlaydi.
Hyalomma plumbeum
gavdasi birm uncha katta bo'ladi, ikki 
xo*jayinli kana. U rg6ochilari 10-16 m ingtagacha tuxum qo‘yadi. 
K ananing im agolari qoramol, ot, eshak, qo‘y, echki, buyvol, cho‘chqa, 
it, tovuq va boshqa hayvonlarda parazitlik qiladi. Lichinka va nimfalari 
har xil yovvoyi parrandalar, quyon, tipratikan, ba’zan qoram ollar va 
otlam ing qonini so'radi. B u tur kanalar Shim oliy Kavkaz, Qrim, 
Markaziy Osiyo Respublikalam ing dasht va chala dasht mintaqalaridagi 
butazor o ‘rm onlarida keng tarqalgan. Jinsiy voyaga yetgan kanalar 
qoram ollarga teylerioz, otlarga nutallioz va piroplazm oz qo‘zg‘atuv- 
chilarini yuqtiradi.
A rg a z k a n a la ri (A rg asid ae) oilasining deyarli ham m a vakillari 
parazitlik bilan hayot kechiradi. A rgaz kanalari oilasining 2 ta kichik 
oila (A rg a sin a e v a O rn ith o o rin a e ) si 100 dan. ortiq turi bor. Argaz 
kanalarining tanasi yum shoq va cho‘ziluvchan. U larning dorzal va 
ventral qalqonlari boMmaydi.
Tanasining yumshoqligi kananing tezda tortilib kichrayishi yoki 
katta bolishiga im kon beradi. O ch kanalam ing tanasi yassi, oval yoki 
ellips shaklida. Tanasining oldingi tomoni ancha tor va uchli bo-lib, orqa 
tomoni yoysim on kengaygan. K o‘zlari yo‘q. Im ago va nim falarida 4 ju ft
322

---

oyoqlari bor. A rgaz kanalarida jinsiy dirmorfizm unchalik sezilmaydi.
I r k/iklari urg'ochilaridan birm uncha kichikroq.
Bu kanalar m olxona devorlarining yoriqlarida, ya’ni berk joylarda 
yashashi bilan iksod kanalardan ajralib turadi. Odam, turli sutemi- 
guvchilar va qushlarga tashlanib, 2 -5 daqiqa qon so ‘radi. U lar 1000 
tugacha tuxum qo'yadi. B ir oy o‘tgach, tuxumlaridan lichinkalar 
chiqadi. Lichinkalar faol oziqlanadi va nimfaga aylanadi. Argaz 
knnalarda nimfa 3 -5 marta tullab, imagoga aylanadi. Argaz kanalari 2 0 -
25 yil yashab 10-11 yil ochlikka chidashi mumkin (103-rasm).
103-rasm . P a ra z it argazid k a n a la r:
A - tovuq kanasi; В, E - kalamush kanasi; D - persid kanasi; F, G - it 
kanasi; (A, D - orqa tom ondan ko’rinishi; В, E, F, G - qorin tomondan 
ko’rinishi; E - lichinkasi; F — nimfasi; G - imagosi): 1 - anal teshigi;
2 - nafas olish teshigi; 3 - jinsiy teshigi.
Argaz kanalari ektoparazitlikdan tashqari odam va hayvonlarga har 
xil og‘ir kasalliklami ham yuqtiradi. Argaz kanalarining eng muhim 
turlariga persid kanasi 
(Argas persicns)
va omitodoros 
(Ornithodorus
papillipes)
kanasi kiradi. Persid kanasi asosan, tovuqlar tanasida
A
В
323

---

parazitlik qiladi, ayrim hollarda esa o‘rdak, g ‘oz, ot, qoramol, cho‘chqa 
v a boshqa hayvonlarda parazitlik qiladi.
O rn ito d o ru s k a n a si 
(Omithodorus papillipes)
ning tanasi 
uzunchoq, bo‘lim larga boMinmagan, yaxlit, to‘q-kulrang tusda. U rg‘ochi 
kananing uzunligi 8 - 9 mm, eni 4 - 5 mm, erkagining uzunligi e sa 4 -5
m m , eni 2 -3 m m keladi.
O m itodprus kanalari juftlashgandan so ‘ng, yopiq jo y g a tuxum
qo‘yadi. Tuxum dan 3 ju ft oyoqli lichinka chiqadi. N im fada 4 ju ft oyogM 
bo‘ladi. Jinsiy farqi boMmaydi. Bu kana rivojlanishi davrida 3—5 ta
nim fa davrini o ‘taydi. U 2 0 -2 5 yilgacha yashaydi, 12 yilgacha ochlikka 
chidaydi. Ornitodorus kanasi issiq iqlimli mintaqalarda, M arkaziy Osiyo 
Respublikalarida. Eron va H indistonda kocproq uchraydi. Bu kana 
qaytalam a tiftii tarqatadi.
Kanalar o ‘z navbatida infeksiyali odam yoki hayvon qonini 
so ‘rganda, kasallik qo‘zg‘atuvchilarini ocziga yuqtirib oladi. K ana 
tanasida tif mikroblari yillab saqlanadi va kanalar qo‘ygan tuxum lariga 
o‘tadi. O dam ga bu kasallik kem iruvchilar yaqinida tunab qolganida yoki 
jayralar, ko‘rshapalaklar yashaydigan g‘orlarga borib qolganida kanalar 
talashidan yuqishi mumkin.
Ornitodorus kanalarining .yuqum li kasalliklar tarqatishini rus 
olimlaridan N.I. Latishev v a V.A. M oskvinlar aniqlashgan. 1924-yilda 
N.I. Latishev kana orqali qaytalam a tifhi o‘ziga yuqtiradi, natijada, 
kananing kasallik tarqatishini isbotlaydi.
G a m a z o id la r (G am aso id ea) k a tta oilasi vakillari iksod va argaz 
kanalaridan farq qilib, ular ju d a m ayda bo‘ladi(tanasining uzunligi 0,2 
mm dan 4 mm gacha keladi (104-rasm).
Gamaz kanalar katta oilasiga 30 ga yaqin oilalar, 300 tadan ortiq 
avlodlar va 5000 ga yaqin tur kiradi. Bu kanalar ichida erkin 
yashaydiganlari va parazit turlari ham bor. MDH da 700 turi uchraydi, 
shulardan 200 dan ortiq turi odam va hayvonlarda parazitlik qiladi. 
0 ‘zbekistonda gam az kanalarinig 11 ta turi aniqlangan. U larning teri 
qoplami kuchsiz xitinlashgan, rangi sarg‘ish va bir oz q o ‘ng‘ir. Tanasi 
gnatosoma va idiosom alardan iborat.
Unda sezgi organi vazifasini bajaruvchi har xil shakldagi tukchalar 
joylashgan. Xartum i va oyoqlari uzun. Xelitserasi ingichka, uzun ignaga 
o'xshash, terini teshib qon sorishga moslashgan. H aqiqiy tanasi oval 
shaklda, ba’zan uzunchoq. Jinsiy dimorfizm yaxshi seziladi. Erkaklari 
urg'ochilariga nisbatan ancha kichkina.
324

---

104-rasm . G am azoid k a n a la r: 1-m urdakanasining tarqaluvchi 
deytonimfasi; 2-qo‘n g ‘iz terisidagi murda kanasining deytonimfasi;
3-tarqaIuvchi urg‘ochisining qorin tom onidan ko4rinishi;
4-mirmekofil kana.
G am az kanalar tuxum qo‘yib ko‘payadi, ammo tirik tug‘adiganlari 
ham bor. Tuxum dan chiqqan 6 oyoqli lichinka tullab, birinchi va 
ikkinchi nim faga va undan keyin imagoga aylanadi. Bu kanalaming 
rivojlanish sikli o crtacha 12-15 kunga to‘g‘ri keladi. Bir yilda 8-10 
m arta nasi qoldiradi. Ular bir tuxum qo‘yganda 20 tagacha, hayoti 
davomyda esa 100 tagacha tuxum qo‘yadi.
Gam azoidlam ing ko‘pchiligi yirtqichlik qilib hayot kechiradi. 
U lar tuproqda, o ‘rmon, yaylov, hayvon uyalari va molxonalarda 
yashaydi. Ularning xocjayinIari xilma-xil hay vonlar: kemiruvchilar, 
hasharotxo‘rlar, mayda yirtqichlar, parrandalar va sudralib yuruvchilar 
hisoblanadi. Ularda ektoparazitlik qilib qon so ‘radi. Ayrim turlari esa 
tovuqlam ing o ‘pkasida, burun bo‘shlig‘ida, morj, tyulen va boshqa
325

---

kurakoyoqli sutemizuvchilar, it, m aym unlarning bronxlarida va qora- 
m ollam ing tashqi quloq suprasida parazitlik qiladi.
Ayrim turlari odam larning qonini so crishga moslashgan. Gama- 
zidlar katta oilasi ichida odam va hayvonlarda parazitlik qiladigan turlari 
asosan, derm anizzidlar