(Dermanyssidae)
oilasida ko‘plab uchraydi.
Epidem iologik va epizootologik jihatdan tovuq kanasi
(Dermanyssus
gallinea),
sichqon kanasi
(Allodermanyssus sanguineus),
kalam ush ka
nasi
(Ornitonyssus bacoti),
asalarilarda parazitlik qiladigan Varroa
yakobsoni kanasi
(Varroa jacobsoni)
muhim ahamiyatga ega. Tovuq
gam az kanasi (
Dermanyssus gallinea)
tovuq va boshqa uy parrandalari
ham da y o w o y i qushlarda parazitlik qiladi. Haqiqiy qon so ‘ruvchilar.
Asosan, tovuqxonalarda, kaptarlam ing uyalarida va uy qushlari
kataklarida yashaydi. U rg‘ochilari har gal qon so‘rib to ‘ygandan keyin
tovuqxona devorlariga va pollari yorigMga, qushlar uyasiga 1 0 -
12tagacha tuxum quyadi. 2—3 kundan keyin bu tuxum lardan lichinkalar
chiqib, bir kundan keyin ular pronim falarga aylanadi. Pronim falar tunda
qushlar qoni bilan oziqlanib, kunduzlari devor yoriqlarida yashirinib
yotadi. 4 kundan keyin pronim falardan deytonimfalar rivojlanadi.
Deytonim falar 2 - 4 kun qon so ‘rib oziqlangandan keyin jinsiy voyaga
yetgan urg‘ochi va erkak kanalarga aylanadi. Kaptarxonalarga ko‘plab
m igratsiya qiladi va u yerdan ba’zan odam larga ham hujum qiladi.
Tovuq kanalari asosan bahor va yoz oylarida ju d a ham k o ‘payib ketib,
parrandachilikka katta ziyon yetkazadi, natijada parrandalarning tuxum
q o ‘yishi kamayadi, derm atit va anem iyaga uchraydi, ba’zan nobud
boMadi.
Yuqorida kanalar sistem atikasida ta ’kidlaganimizdek, akariformli
kanalar turkum iga 15 m ingdan ortiq tu r kirib, bu turkum 2 ta kenja
turkumga, y a ’ni Sarkoptiformli kanalar (S arco p tifo rm es) kenja turkumi
v a Trombidiformli
kanalar (T ro m b id ifo rm es) kenja turkum iga
boMinadi. H ar ikkala kenja turkum 170 dan ortiq oilani o4ziga biriktiradi.
U lar orasida ko‘pchchilgi am aliy aham yatga ega boMgan turlar o ‘sim -
liklar va oziq-ovqat zararkunandalari, odam va hayvonlar parizitlari
boMib, yuqum li kasaliklam i tarqatuvchilari birmuncha kamroq.
S a rk o p tifo rm li k a n a la r (S arcoptiform es) k e n ja tu rk u m i vakil-
lam ing barchasida ogMz apparati chayno‘vchi tipda tuzulgan boMib, ular
keng tarqalish xususyatiga ega.
Bu kanalam ing bir qancha turlari o csim liklar bilan ham bogMan-
gan. Turli xil o ‘sim liklar bargida ocrgim chakkanalar
(Titranenchidae)
oilasi vakillari parazitlik qilib, katta ziyon keltiradi.
326
Shuningdek, o ‘sim Iiklam ing turli o ‘rganlarida bo‘rtm a hosil qiluv
chi kanalar
(Eriophyidae)
oilasi vakillari parazitlik qilib ziyon keltiradi.
Ular o ‘simliklami v a ularning qattiq tanalarini o‘zlashtirishga
moslashgan organizmlar yoki teri, pat, soch va teri bezlari parazitlaridir.
Bu kenja turkum qalqonli kanalar yoki orbatidalar va akaridalar kabi
oilalarini o‘z ichiga oladi. Oribatidlar oilasiga mansub boMgan turlarda
imago deb ataluvchi yuqori faza ko‘payish, tarqalish va noqulay
sharoitdan saqlanish kabi muhim funksiyalami bajaradi. Erkin yashovchi
akaridalarda esa tarqalish, noqulay sharoitdan saqlanish tiroglifoid
kanalam ing deytonim fa yoki gipopus davriga to ‘g‘ri keladi. Par va pat
kanalarida hamda qichitm a kanalari da, shuningdek, boshqa ayrim
kanalarda deytonim fa davr umuman boMmaydi.
Sovutli kanalar imago davrida qattiq qalqonchaga o‘ralgan,
traxeyasi bor boMadi. Qattiq qalqonchasi boMganligi uchun ular tashqi
muhitga ju d a ham moslashgan. Ularning lichinka va nimfalarida qattiq
qalqoncha va traxeyalar boMmasdan substratda ochiq holda yashaydi. Bu
kanalar yer yuzining hamma joyida tarqalgan, ko‘proq chirindiga boy
o‘rmon tuproqlarida eng ko‘p uchraydi. Oziqlanish tipi bo'yicha ular
chayno‘vchi saprofaglardir. U lar chiriyotgan o(simlik qoldiqlari bilan
ko4p miqdordagi m ikroflorani o ‘zlashtiradi. 0 ‘sim lik qoldiqlari bilan
birga bakteriyalami, zamburugMami va ularning sporalarini boshqa har
xil organizmlami ham iste’mol qiladi. Ba’zan ayrim orbitada turlarida
(masalan, oyoqlarida, yelka qismida) zamburug* mitsellalarini va bak-
teriyalar koloniyasini uchratish mumkin.
Oribatidlam ing rivojlanish sikli bir oy va undan ortiqroq boMib,
ularning umri, imago davri bilan birga hisoblaganda, bir necha yilni
tashkil qiladi. Ularda urugManish spermatofor orqali boMib, urg‘ochilari
jinsiy konus yordam ida substratga tuxum qo‘yadi, bazan tuxumni o ‘zi
bilan birga olib yuradi. Kanalarda shunday moslanish borki, masalan,
ayrim turlam ing lichinkalari po‘stini tashlamaydi. Bu xususyat kana
lam ing hayotida katta aham yatga ega boMib, tashqi muhitga alohida
moslanish hisoblanadi. Imagoga aylanish davrida ham terining qavatma-
qavat joylashganligini yaqqol ko‘rish mumkin.
Oribatidalar katta amaliy aham yatga ega boMib,
0
‘simliklar
qoldig‘ining chirishida va tuproq unumdorligi yaxshilanishida va tupriq
hosil boMish prossesida muhim rol o‘ynaydi. Shu bilan birga ularning
salbiy tomoniari ham bor. Ular ayrim tasmasimon chuvalchanglaming
oraliq xo‘jayini vasifasini bajaradi, chorvachilika katta zarar yetkazadi.
0 ‘zbekistonda ham keng tarqalgan kavsh qaytaruvchi hayvonlaming
327
m oniezioz kasaligini bunga misol qilib ko‘rsatish mumkin. K asallikni
M oniezia expansa keltirib chiqaradi. Qoramollar, ayniqsa, yosh buzoqlar
katta zarar ko‘radi. Qoramollardan olinadigan m ahsulotlar kamayadi,
hatto yosh buzoqlar ba’zan nobud ham boMadi. M onieziya tuxum lari
najas bilan birga hayvon organizim idan tashqariga chiqadi va o ‘z
navbatida oMloqda keng tarqalgan oribatidlar iste’mol qilishi tufayli
kanalar organizm ga o‘tadi. K analar tuxum dan onkosfera lichinkalar
chiqadi, ular kananing tana bocsh!igMga o ‘tib sistoserkoid hosil qiladi.
Bu davr hayvonlam i kuchli zararlash qobilyatiga ega boMgan, yani
invasion bosqich hisoblanadi, o ‘t, yem -xashak bilan birga sistoserkoidli
kanalar qoramol organizmiga oMadi. U ndan sistoserkoid lichinkalar
chiqib ingichka ichak devoriga yopishadi va jinsiy voyaga yetadi.
Qalqonchali kanalar sonini o ‘rganish va ularga qarshi kurash asosida
oMloqlardan unumli foydalanish, kasallikni oldini olish profilaktik
chora-tadbirlardan hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda M DH da gelm intoz kasalliklam ing tarqalishiga 50
dan ortiq oriband kanalari sabab boMishi m a’lum. Kasallikning kechishi,
oraliq xo'jayin sifatida kanalam ing roMi va ulam ing hayotiy sikli
o ‘rganilmoqda, yangidan-yangi m ateriallar qoMga kiritilmoqda. Bu
mavzuda G alum na avlodi, Galum nidae oilasi vakillarini, shuningdek,
Scheloribates avlodiga m ansub Scheloribatidae oilasi turlarini olish
mumkin. Bu avlod va oilalarining vakillari 0 ‘zbekistonda keng
tarqalgan.
T iro g lifo id lar (T y rogliphoidea) k a tta oilasi vakillarini om bor
kanalari deb ham yuritiladi. Chunki ular omborlarda saqlanadigan don,
un va boshqa oziq-ovqat mahsulotlariga ko‘plab zarar yetkazadi.
Tiroglifoid kanalar qalqonli kanalariga nisbatan kamroq, lekin tabiatda
oziq-ovqat mahsulotlariga bogMiq holda ulam ing soni ju d a te z o‘zgarishi
mumkin. Tiroglifoid kanalar keng tarqalishi, tez ko‘payishi v a qisqa
muddat ichida sonining tiklanishi bilan boshqalardan farq qiladi. Odatda,
voyaga yetgan kanalar 0,3 -0 ,5 m m ga teng boMib, tanasi oval shaklda,
ko‘zlari rivojlanmagan, pedipalp bo‘gMmlari o ‘zaro q o ‘shilib, plastinka
hosil qiladi, xelitseralari kemuruvchi tipda tuzilgan (105-rasm).
Juftlashish kopulyatsiya yoMi bilan boradi, erkaklarining ko‘pulya-
tiv organi rivojlangan. Nasi qoldirish har xil formalarda turlicha boMib,
tuxumlari soni 2 0 -3 0 ta, ba’zan 600 tadan ortiq boMishi mumkin. Agar
qulay sharoit mavjud boMsa, ulam ing butun rivojlanish sikli bir
xaftagacha davom etadi, xolos. 0,1 -0 ,2 m m kattalikdagi lichinkalari tez
orada protonimfaga aylanadi.
105-rasm . T iroglifoid k a n a la r:
1-un kanasi; 2-un kanasi erkagining qorin tomonidan ko‘rinishi;
3-entom oxor gipopusning qorin tomonidan ko'rinishi; 4-oddiy qilchali
kana; 5-vino kanasi; 6-terixo‘r gipopusning qorin tomonidan ko‘rinishi.
Agar protonimfa lichinkalar uchun qulay sharoit tug'ulsa, ular
gipopus davrini o ‘tmasdan, to ^ rid a n -to g 'ri titonimfa deb ham
yuritiladi, voyaga yetgan kanaga aylanadi.
Paxta mahsulotlariga ular ju d a katta zarar yetkazadi. O crta Osiyoda
va O ‘zbekistonda kanalarni professor A.A. Zaxvatkin, professor
S. N. Alimuhammedov va boshqalar o'rgangan. Ularning ishlari tufayli
hozirgi vaqtda 0 ‘rta Osioda tiroglifoid kanalam ing 47 turi aniqlangan.
329
T ro m b id ifo rm k a n a la r (S arco p tifo rm es) k en ja tu rk u m i va
killarining barchasi so'ruvchi akariform kanalar bo'lib, ular o csim liklar
va hayvonlar tanasining suyuqligi bilan oziqlanishga moslashgan.
U larning xelitserasi sanchib-so'ruvchi tipda. Trom bidiform kanalarining
sistematikasi ancha m urakkab bo 'lb , 20 g a yaqin katta oilani va 70 ga
yaqin oilalalam i birlashtiradi. B u kanalar hayot sikliga qarab, ikkita
katta gruppaga bo'linadi. Birinchi gruppaga ko'pchilik oilalm ing
vakillari kirib, ularning barchasi tuproqda va o'sim liklarda tarqalgan,
tetrannix va gall hosil qiluvchi kanalar shular jum lasidandir. Ikkinchi
gruppaga qizil tanali v a chuchuk suv kanalari kiradi, ularga lichinkalik
davrda parazitlik qilish, shuningdek, metaftnarfoz, yani shaklini
o'zgartirish xosdir.
Tuproq trom bidiform kanalari ko'pchilik kanalar guruhining
asosini tashkil qiladi. A na shunday guruhlardan biri o 'z ig a xos
tuzulishiga ega b o 'lg an tarsonem ed kanalaridir. Bu guruhga o g 'iz
apparati so'ruvchi tipda tuzulgan ju d a m ayda kanalar kiradi. Ularning
bir qismi tuproqda yashasa, qolganlari o'sim liklar, hashoratlar, umirtqali
hayvonlarda parazitlik qiladi. B u kanalam ing ko'payishida neoteniya
hodisasi kuzatiladi, yani rivojlanishning barcha davrlari ona organiz-
m ida o'tadi. Tarsonem id kanalarinng barchasi salbiy xususyatlarga ega.
M asalan, don kanasi
Dostları ilə paylaş: |