(Phthims pubis)
odam badanining tukli joylarida (qovda,
qoMtiq tagi junlarida, soqoida va hatto qosh hamda kipriklar orasida)
uchraydi.
Qov biti boshqa bitlardan farq qiladi. Uning boshchasi aniq
ko‘rinib turadi. Ko‘krak va qorin qismi bir-biridan aniq ajralmagan.
Bitlar ichida eng kichigi (erkagi - 1 mm, urg‘ochisi - 1,5 mm)
hisoblanadi. Qov biti 26 kungacha yashaydi.
Qov biti ftirioz kasalligini qo‘zg‘atadi. U o‘zining yassi tanasi
bilan odam terisiga mahkam yopishib oladi, xartumini teriga sanchib,
bitta jc y da qimirlamasdan uzoq vaqt davomida qon so‘radi, chaqqan
joyi tinimsiz kechayu-kunduz qichiydi va ko‘karib qoladi. Uning so‘lagi
109-rasm . O d a m b itla ri va
u la rn in g tu x u m la ri
(sirk a la ri):
A-kiyim biti va B-uning
tuxumi, 1-qopqoqcha;
2-yeIimsimon secret.
D-bosh biti;
E-qov biti va F-uning tuxumi;
G-bitlar oyog‘ining oxirgi
bo‘g ‘imi;
340
■ .....iniiiiиii .......hiiliiydi, sluming uchun chaqqan joyi ko‘karib qoladi.
II |Ih>i|Hluqti vii(|li(lii, umumiy o‘rin-ko‘rpadan foydalanilganda, ichki
1.
1
vlinlni "ii|nll Ml’ oclamdan boshqa odaniga o‘tadi. Qov bitining
1
.1
inlllk lMii|alisli inrqatinasligi isbotlanmagan. Aksincha, odamda
UgHewdlgnn bltlornlng boshqa turlari - bosh biti va kiyim biti turli
ItMinlllkliuni Inrqiituvchilar sifatida xavflidir.
Klylm l)ltl (
Pediculus humanus vestimenti)
va bosh biti (
Pediculus
кшнвпил capitis)
bir-birlari bilan chatishib serpusht nasi beradi, shuning
lli.i|lilii У щ bitta turning (
Pediculus humanus
) tur xillari deb hisoblanadi.
I limit l>ili sochlarda bo‘lib, o‘z tuxumini (sirkalarini) sochga
yoplnlltlrlb qo'yadi. Tanasining kattaligi erkaginiki 2 -3 mm, urg'ochi-
11111
1
1
cmii -1 mm atrofida bo'ladi. Rangi to'qkulrang.
Klylm biti kiyim-kechaklarning choklarida yashaydi va shu
Jnylnigu tuxum qo'yadi. Uning tanasi och kulrang bo'lib, urg'ochisining
kallellgl 4 S mm ga boradi.
Qorin segmentlarining ikki yonidagi pigment dog'lar och rangda,
liilinilliil qoplab turgan xitinli qoplamasi juda yupqa bo'lib, hatto
nn'illf.iui qon ko'rinib turadi. Bitlar hayotining hamma rivojlanish
(InVl'ldti odam qoni bilan ovqatlanadigan, doimiy ektoparazitdir. Bir
kunda 2-3 marta 3-10 daqiqa davomida qon so'radi, ovqatsiz 10
kuii).’(icha yashashi mumkin.
Kiyim biti harakatchan, 27° С li haroratda 1 daqiqada 35 sm
masofagacha harakat qiladi. Otalangan urg'ochilari bir kunda 6-14
tndiin tuxum (sirka) qo'yadi. Kiyim biti umri davomida 300 taga yaqin,
bosli biti esa 150 tagacha tuxum qo'yadi. Tuxumdan bir haftada yosh
bitchalar chiqadi. Umuman, tuxum qo'yishidan boshlab, voyaga yetgan
bltga ayianguncha rivojlanish davri 16-20 kunga to 'g 'ri keladi. Voyaga
yetgan bitlar 1,5-2 oy yashaydi. Ancha tez rivojlanadigan bo'lgani
uchun parazitlaming soni qisqa vaqt ichida ko'payib ketishi mumkin.
Bitlar qon bilan ovqatlanganda, odam terisiga o 'z so'lagini tushiradi.
Chaqqan joylar qichishadi, qashiganda terida jarohatlar paydo bo'ladi.
Bitlab ketgan odam (qarovsiz qolgan bolalar, qariyalar) pedikullyoz
kasalligiga uchrashi mumkin. Pedikullyoz avj olishi natijasida
organizmni umuman quvvatsizlantirib, koltun degan kasallikka sabab
bo'lishi mumkin. Bu kasallikda jarohatlangan teridan qon chiqib,
jarohatlar yallig'lanadi, yiringlaydi va sochlar bir-biriga yopishib qoladi.
Bitlar, shuningdek, og'ir kasalliklar - toshmali va qaytalama
terlama (tif) tarqatuvchilari hisoblanadi. Toshmali tif bilan og'rigan
bemorning tana harorati ko'tariladi, badanida shu kasallikka xos bo'lgan
341
toshmalar paydo bo‘ladi, boshi og‘riydi, hatto hushidan ketishi mumkin.
Bu kasallikdan birinchi va ikkinchi jahon urushlarida qanchadan-qancha
odamlar qirilib ketgan.
Toshmali
terlama
kasalligining
qo‘zg‘atuvchisi
Provachek
rikketsiyalari bo‘lib, bemorlarning qonida bo‘ladi. Birinchi marta 1910
yilda amerikalik olim G.T. Rikkets tomonidan kasallikning qo‘zg‘a-
tuvchilari toshmali tif bilan og‘rigan bemorlarning qonida va ularda
parazitlik qilayotgan bitlar ichagida aniqlagan. Lekin olim o ‘zining bu
tajribasini oxiriga yetkaza olmay o‘ziga yuqqan toshmali tifdan o cladi.
Kasallik qo4zgiatuvchisini aniqlashda va yuqish yo ilarin i o ‘rganishda
chex olimi S.Provachekning hissasi katta bo‘ldi, ammo u ham ofiz
tajribalarini nihoyasiga yetkaza olmadi, chunki u rikketsiyalar bilan
zararlangan bitlar ustida ish olib borib, tajriba uchun o ‘ziga kasallikni
yuqtiradi va bu kasallikdan 1915-yilda oMadi. Bir yildan keyin kasallik
qo‘zg catuvchilari to‘liq o‘rganilib, ikkala olim sharafiga Provachek
rikketsiyasi deb nomlanadi.
Toshmali tif qo‘zg‘atuvchi!arining bem or qonida bo'lishini
aniqlashda rus shifokori O.O. Mochutkovskiy (1845-1903) fidoiylik
ko‘rsatadi. U toshmali tif bilan og‘rigan bemor qonini o ‘ziga inyeksiya
qiladi va 18 kundan keyin ushbu kasallikning og‘ir kocrinishiga
uchraydi. Bit bemor qonini so‘rar ekan, o ‘ziga kasallik qo‘zg‘a-
tuvchilarini yuqtirib oladi. Rikketsiyalar bitlar oshqozonida ko‘payadi va
axlati bilan birga tashqariga chiqadi. Rikketsiyalar bit orqali ikki yo‘l
bilan sog‘lom odamga octishi mumkin:
1. Qonni so‘rganda, y a’ni rikketsiyalar bilan ifloslangan bitning
ogciz apparati orqali (ayrim ma’lumotlar asosida xulosa qilingan, lekin
zararlangan bitlaming so‘lak bezlarida kasallik qo‘zg‘atuvchilari
topilmagan);
2. Badanning bit axlati qolib ketgan joyi qashilganda.
M a’lumki, bit qon so‘rayotgan paytda axlatini chiqarib turadi.
Bitlar axlatida rikketsiyalar boMib, chaqqan joylar qashlanganda,
jarohatlangan teri orqali yuqadi.
Qaytalama terlama kasalligining tarqatuvchisi ham bitlardir.
Qaytalama terlama kasalligining meyer spiroxetasi bo‘lib, bemor qoni
bilan birga bit oshqozoniga va u yerdan bit tanasi bo‘shlig6iga tushadi.
Spiroxetali bitlar odamni chaqqanda, unga kasallik yuqtirmaydi. Bit
ezilganda uning tanasidagi suyuqlik (gemolimfa) qashlangan joyga
tushgan taqdirdagina odamga kasallik o ‘tadi. Bitning bitta mocylovi
342
■
ll'in blJ'oyn, bir tomchi gemolimfa tushgan joyidagi teri orqali
•(iloiM'tnlnr yuqadi.
Illllnr og'ir sharoitda, odamlar bir joyda to‘planib antisanitar
IliilnUln yaehnshlari natijasida, yuvinish, kiyim-kechaklami almashtirish
IlilkiMilyuti boMmaganda ko‘plab uchraydi. Ayniqsa, ocharchilik va
ilni’ili ylllarida bitlar keng tarqalgan. Hozirgi sharoitda ham, odamlar
ll'il) bo'llb yashaydigan joylar, ya’ni bog‘cha, maktab, harbiy xizmat
Joylnrl vn qnmoqxonalar bitlarning tarqalishi uchun qulay joylardir.
Kwmllikning oldini olish pedikullyozni yo‘qotishdan iborat. Ichki
hlylin vn o‘rin-ko‘rpalarga issiqlik yoki bug' bilan ishlaydigan
kiiim i.il.ii yordamida (100°C da) ishlov berilsa, bitlar tamomila qirilib
kiMmli. Shu bilan birga, shaxsiy gigiyena qoidalariga ham qat’iy rioya
(|lll»h kerak. Yana shuni ham eslatib o‘tish kerakki, rikketsiyalar o‘lib,
(|iuih ketgan bitlar tanasida ham ancha vaqt tirik holda saqlanishi
mumkin, hatto qurib ketgan bitlaming axlatida ham uzoq vaqtgacha
o'zining yuqumliligini yo‘qotmaydi. Demak, kasallik tarqalishi uchun
Ititlar tirik bo‘lishi shart emas, balki bemor kiyimlarida saqlanib qolgan
/niurliingan bitlarning axlati yoki o‘ligi ham kasallik yuqishiga sababchi
bo'lishi mumkin.
Q an d alalar (H em iptera) turkum iga SO mingtadan 90 mingta-
gnclia tur kiradi. Ular orasida o‘simlik zararkunandalari bilan bir qatorda
yirtqich va parazit turlari ham uchraydi. 100 dan ortiq turlari qushlar va
sutemizuvchilarda ektoparazitlik qilib yashaydi.
Shulaming ichida to ‘shak qandalasi
Dostları ilə paylaş: |