G’arb mutaffakirlari asarlarida tafakkur

2.O'rta asrlarda adabiy-estetik tafakkur
yevropa madaniyati tarixida O'rta asrlar qariyb 1000 yilni - V asrdan XIV asrga qadar bo'lgan davrni qamrab oladi. Bu davr eski yunon-rim madaniyatining yemirilishi, uning o'rnida sharq asosidagi xristian madaniyatining yuzaga kelishi bilan xarakterlanadi. Antik davrdagi yagona yunon-rim madaniy hududining ikkiga - sharqiy va g'arbiy hududlarga ajralishi, bu ikki hududdagi madaniy taraqqiyotning bir-biridan sezilarli farqlanishi, antik madaniyat bilan xristian madaniyati o'rtasidagi ziddiyatlar, xristian dini mavqyeining kuchayishi va uning ijtimoiy, badiiy-estetik tafakkurga kuchli ta'sir o'tkazgani - bularning bari o'rta asrlarni o'rganishda ma'lum qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi.
IV asr oxirlariga kelib Rim imperiyasi ikki mustaqil qismga - sharqiy va g'arbiy imperiyalarga ajraldi. Bu ikki hudud madaniyati, garchi ularda Rim an'analari saqlangan va xristian dini hukmron mavqye egallagan bo'lsa-da, bir-biridan sezilarli farqlanadi. Aytish kerakki, sharqiy imperiya - qariyb 900 yil yashagan Vizantiya imperiyasi mustaqil davlat sifatida 396 yilda vujudga kelgan bo'lsa-da, madaniyat tarixidagi "vizantiya davri"ni mutaxassislar sal ilgariroq, III asrdan boshlangan deb hisoblaydilar. Vizantiya madaniyatining ilk bosqichlariga (III-VI asrlar) xos xususiyat shuki, unda hali o'z ta'sirini yo'qotmagan antik madaniyat bilan shakllanayotgan xristian madaniyati yonma-yon, bir-biriga aralashmagan holda yashaydi. Tabiiyki, agar yangi madaniyat va yangicha dunyoqarash mavqyeini mustahkamlashga, eskisi esa saqlab qolishga intilishi e'tiborga olinsa, bu holning o'zgarishsiz qolishi mumkin emas, ikkisi orasida keskin kurashlar kechishi muqarrar. Masalan, o'z davrining yirik notig'i - imperator Yulian (332-363) xristianlikning ashaddiy dushmani, antik madaniyat muhibi bo'lgan. Yulian antik madaniyat mavqyeini saqlab qolish uchun ham imperatorlik, ham ijodiy faoliyatidan foydalangan. Jumladan, u xristianlarni quvg'in qilgan, Gomer, Platon kabi qadimgi yunon mualliflarining asarlarini ilohiylashtirishga, shu yo'l bilan xristian cherkoviga muqobil majusiy cherkovini yaratishga intilgan .
Adabiy ijodda vizantiyaliklar yunon tilidan foydalandilar, ilk davrda ko'proq antik yunon adabiyoti an'analarini davom ettirdilar. Ayni paytda, endi bu adabiyotda qadimgi yahudiy adabiyotining ta'siri ham kuzatila boshlaydi, diniy janrlar salmog'i ortib boradi. Adabiy tilning jonli yunon tiliga yaqinlashishi, antik yunon she'riyatiga xos she'riy o'lchovlarga muayyan o'zgarishlar kiritilishi kuzatiladi. Jumladan, misrlik shoir va she'rshunos Nonna (V asr) gekzametrni jonli yunon tili tabiatiga moslab isloh qiladi.
O'rta asrlar estetik tafakkuri xristian ilohiyotchilari tomonidan, antik falsafani, xususan, neoplatonizm ta'limotini o'zlashtirgan va uni xristian diniy aqidalari ruhida talqin qilgan holda rivoj topdi. Jumladan, antik madaniyat an'analari ruhida tarbiyalangan, tarixga "buyuk kappodokiyaliklar" nomi bilan kirgan vizantiyalik mutafakkirlar - Buyuk Vasiliy (329-379), Grigoriy Nazianzin (330-390), Grigoriy Nisskiy (335-394)lar "mutlaq go'zallik"ni yuksak qadrlaganlar. Ma'lumki, "mutlaq go'zallik" tushunchasi qadimgi yunon faylasuflari, xususan, Platonda mavjud edi. Keyinroq, ellinizm davriga kelib Plotin va uning izdoshlari ta'limotida bu tushuncha yanada kengroq talqinini topgan, muayyan tizim holiga keltirilgan edi. Ob'ektiv idealizm mavqyeida turgan antik faylasuflardan farq qilaroq, vizantiyalik ilohiyotchilar mutlaq go'zallikni Xudo nomi bilan bog'ladilar. Shu sababli ham ularning ta'limotida, xususan, gnoseologiyasida mutlaq go'zallik tushunchasi muhim o'rin tutadi. Zero, ular inson ruhi ko'rinmas go'zallikka intiladi, inson ruhiy izlanishlarining asosiy maqsadi esa mutlaq go'zallikni anglash, idrok qilish deb biladilar. Xudoni tanishga intilayotgan insonni o'ziga jalb etuvchi narsa - go'zallik, uni tanish esa muhabbat, ishq orqali amalga oshadi.
Estetik tafakkur tarixida Psevdo-Dionisiy, Dionisiy-Areopagit nomlari bilan mashhur, lekin haqiqiy nomi noma'lum ilohiyotchining "Areopagitiklar"ida vizanitiyaliklarning mutlaq go'zallik haqidagi xristian diniga xos ta'limoti muayyan tizim holiga keltirildi. Jumladan, uning "Ilohiy ismlar haqida" nomli risolasida "mutlaq go'zallik" ("asl go'zallik") tushunchasiga ancha keng ta'rif beriladi. Unga ko'ra, "asl go'zallik"(ya'ni, Xudo)dan mavjud narsalarning bariga, har birining o'ziga yarasha va mos go'zallik baxsh etiladi. Shu bois ham "asl go'zallik" mavjudlikning sababi, jami go'zallikning manbaidir. Dionisiy-Areopagitga ko'ra, ma'naviy-ruhiy izlanishlarning maqsadi - mutlaq go'zallik, unga eltuvchi vositalardan biri esa moddiy olamdagi go'zallikdir. Zero, moddiy olamdagi narsa-hodisalarning barida mutlaq go'zallikdan darak bor. Negaki, ularning har biri mutlaq go'zallikdan o'ziga, o'z maqomiga yarasha nur olgan. Shunga ko'ra, moddiy va ma'naviy reallikdagi hamma narsa ramz(simvol)dirki, ularning har biridan ilohiy nur taraladi, har birida Yaratganning o'zidan nedir bor. Xudoni tanish uchun inson ayni shu ramzlarni ko'ra olishi, ularning mazmun-mohiyatini tushunishni o'rganishi lozim bo'ladi.
Dionisiy-Areopagit o'rta asrlar simvolizmi nazariyasini ancha mufassal ishlab chiqdi. To'g'ri, uning ayni shu masalaga bag'ishlangan "Simvolik ilohiyot" nomli asari bizgacha yetib kelmagan. Shunga qaramay, uning bu boradagi qarashlari boshqa asarlarida ham ancha keng aks etgan. Bundan tashqari, "Simvolik ilohiyot"ning asosiy mazmuni uning asarlariga yozilgan sharhlar orqali ham ma'lum. Dionisiy-Areopagitga ko'ra, ramz(simvol)lar bir paytning o'zida ham haqiqatni ifoda etishga (xoslar uchun), ham uni yashirishga (xos bo'lmagan, duch kelgan kishilardan) xizmat qiladi. Ramzning asosiy vazifalaridan biri - informatsiya yetkazish, bu vazifa esa turli yo'sin va shakllarda amalga oshishi mumkin. Ya'ni, informatsiya bilvosita yoki bevosita yetkazilishi mumkin. Birinchi holda u belgi yoki obraz shaklida yetkaziladi. Belgi shaklida yetkazilgan informatsiya xoslargagina tushunarli bo'lsa, obraz shaklida yetkazilgan informatsiya shu madaniyatga mansub barcha kishilarga tushunarlidir. Areopagit liturgik obrazlar informatsiyani bevosita yetkazadi deb hisoblaydi, chunki liturgik obrazlar (cherkov marosimlari) ifodalaydigina emas, balki bevosita namoyon etadi. To'g'ri, Areopagit liturgik obrazlar masalasiga keng to'xtalmaydi, biroq vizantiyalik ilohiyotchilar uning fikrlarini rivojlantira borib, liturgiyani (diniy marosimni) ramziy qabul qilish tizimini ishlab chiqdilar.
Dionisiy-Areopagit ramzlarning ikkita asosiy turini ajratadi: 1) arxetip bilan mushtarak belgilarga ega bo'lgan "o'xshash" ramzlar; 2) bunday belgilarga ega bo'lmagan "o'xshashsiz" ramzlar. Uning o'zi "o'xshashsiz" ramzlarni yuksak qadrlaydi, chunki ularning yordamida yuksak ruhoniy mohiyatga ko'tarilish qulayroq deb biladi. Negaki, ruh bu ramzlarning tashqi belgilarida to'xtalib qolmaydi, balki undan haqiqatni, arxetipni izlaydi. Ulardagi "o'xshamaslik"ning o'zi ruhga qanot bag'ishlaydi, uni tasvirlangan narsadan tamoman yiroq bo'lgan oliy ma'naviyruhoniy qadriyatlarga yo'naltiradi. Ramz qatida botin mohiyatning inkishof etilishi esa kishiga ta'rifga sig'maydigan lazzat baxsh etadi. Shu qarashni yanada rivojlantirib, Dionisiy-Areopagit hatto xunuk, noma'qul narsa-hodisalar tasviri ham oliy ruhoniy qadriyatlarni ifodalashi mumkinligini ta'kidlaydi. Mumkingina emas, hatto ularni ifodalash uchun tuban narsalarning tasvirlangani ma'qulroq ham. Chunki bu holda, birinchidan, ilohiy qadriyatlar yanada ko'proq ulug'langan bo'ladi. Ikkinchi tomondan, bu holda butun e'tibor botiniy ma'noga yo'naltiriladi, zero, bunday ramzda e'tiborni tutib qoluvchi tashqi go'zallik yo'q. Yuqoridagilardan ko'rinadiki, Dionisiy-Areopagitning estetik ta'limotida obraz vositasida Xudoni anglash masalasi markaziy o'rinni egallaydi. Shuning uchun ham, unga ko'ra, simvol(obraz)ning asosiy vazifalari o'zida ruhoniy mohiyatni tajassum etish va insonni unga tomon yuksaltirishdan iboratdir. DionisiyAreopagitning antik falsafa va xristian dini aqidalarini sintezlashtirgan holda ishlab chiqqan ta'limoti o'rta asrlar estetik tafakkurida chuqur iz qoldirdi.
Vizantiyalik olimlar Aleksandriyada kuzatilgan an'ana - o'tmish merosini yig'ish, o'rganishga jiddiy e'tibor qaratdilar. Jumladan, keyincha Konstantinopol patriarxi bo'lgan Fotiyning (810891) antik davrdan qolgan bilimlarni jamlash yo'lidagi harakati natijasi o'laroq "Miriobiblion" ("Kutubxona") nomli asar yaratildi. Bu asarda Fotiy va uning shogirdlari tomonidan o'qib chiqilgan, antik davrda, shuningdek, vizantiya madaniyatining ilk davrlarida yaratilgan 300 ga yaqin kitoblar haqida muxtasar qaydlar, annotatsiyalar, ba'zan esa mufassal referatlar shaklidagi ma'lumotlar berilgan; ulardan ancha keng ko'chirmalar berilgan, ayrim hollarda mualliflar haqidagi biografik ma'lumotlar bilan ta'minlangan. Aytish kerakki, "Kutubxona"da mavzu va janr e'tibori bilan xilma-xil (falsafa, tarix, grammatika, ritorika, tabiatshunoslik, tibbiyot, avliyolar hayoti, ilohiyot va boshqa sohalarga oid) kitoblar haqida hyech bir tizimga solinmagan holda ma'lumot beriladi.
Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish joizki, o‘z davrida Sharq va G‘arb allomalarining axloqiy tarbiya borasidagi fikrlari ma’rifatparvarlarning asarlarida o‘z aksini topgan. Muhammad al-
Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy hamda Abu Rayhon Beruniylar o‘qituvchining ma’naviy-axloqiy jihatdan yetuk bo‘lishlariga alohida ahamiyat qaratadilar.Ularning fikrlaricha, yaxshi o‘qituvchi boshqalardan bir jihati bilan farq qiladi, ya’ni, u o‘zi ega bo‘lgan bilimlarni yoshlarga beminnat o‘rgatadi, har bir ishda ularga namuna bo‘la oladi.[6]
G‘arb allomalaridan Ushinskiy, Makarenko, Komensiy, Platon, Suqrot, Aristotel kabi g‘arb allomalari o‘zlarining pedagogik qarashlari bilan o‘z ancha ilgarilab ketganlar. Ularning bu qarashlari bir necha asrlardan beri ajdodlarimiz tafakkurini boyitib kelmoq va hozirgi kunda ham ular o‘z qiymatini yo‘q. Shunga ko‘ra, Sharq va G‘arb mutaffakkirlarning o‘lmas merosi oilada bolalarning ma’naviy- axloqiy tarbyalashning muhim omili bo‘lib qoladi. Shunday ekan biz pedagoglar ta’lim jarayonida tarbiyaning ham uzviyligini ta’minlagan holda talaba yoshlarga ma’naviy-axloqiy tarbiya berib borishimiz va ularga to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsatadi.