£ , /'w vəli Əliyev

K 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
68
Zar  m ağarasından  elde  edilen  aletlerin  araştırmasına  dayanarak 
Küçük Kafkas Dağlarında Tağlar - Zengibasar - Zar medeniyetinin var- 
lığı ispat edilmiştir. Böylece Yukarı Paleolit'de Yakın Doğu, Anadolu ve 
Kafkas  üçgeninde  kültürel  toplulukların  bundan  35-32  bin yıl  önce  de 
yaşadığı belirlenmiştir.
ENEOLİT DEVRİNDE KARABAĞ
MÖ  VI.  binyıldan  itibaren,  Azerbaycan'da  Karabağ  bölgesinde 
bakırın keşfı ile birlikte eneolit yani, bakır -  taş devri başlamış oldu.
A zerbaycan'da -  Nahçıvan,  Gedebey,  Taşkesen  ve  Karabağ  top- 
raklarında  zengin  bakır  yataklan  vardır.  Bu  bakır  cevheri  rezervleri, 
Karabağın  öncelikle  metallurji  ocaklanndan  biri  olarak  gelişmesine 
fırsat vermiştir.
Karabağ'ın Yılanlıtepe,  Karahacı,  Leylatepe, Azık,  Tağlar,  Kara- 
köpektepe, Güneş tepe, Hantepe, Kültepe vs. yerleşim birimlerinde ger-
Eneolit devri evleri
K 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
69
çekleştirilen  arkeolojik  incelemeler,  zanatkarlann  bakır  külçelerınden 
önceleri  dövme,  sonra  ise  eritip  dökme  usulu  ile  aletler  hazırlamış 
olduklarım gösterir.
Kuruçay vadisinde,  Hantepe yerleşim biriminden  elde  edilen yu- 
varlak şekilli, taş ve kil buteler (tiyanlar:  bu kazanlarda bakır eritilirdi), 
Karabağ'ın Güney K afkas'ta en eski, yerli metal işlenen ocaklardan biri 
olduğunun ispatıdır.
Karabağ eneolit devrine ait tarihi abidelerden, çeşitli taş mamülle- 
ri, değirmen taşları, rendeler, orak dişleri, balta ve çapalar bulunmuştur.
Bu  dönemde  üretim e  yardım  edecek  aletlerin  bulunması,  insan- 
larm hayat tarzını da değiştirmişti.
Yerleşik  hayata  gecip  çiftçilik  ve  hayvancılıkla  meşgul  olan 
Karabağ  ahalisi,  dağ  etekleri  ve  nehir  kenarlarında,  su  kaynaklarına 
yakın yerlerde ikamet etmişlerdir.  Çiğ kerpiçten inşa edilmiş, döşemesi 
kille  sıvanmış  daire  şeklinde  evlerde  ve  bazen  de  yerde  kazılarak 
oluşturulan  basit  evlerde  yaşamışlardır  (genellikle  hayvancılıkla  ge- 
çinenler).
Evlerin  ortasına ve  duvar diplerine,  ısıtma  amaçlı  ocaklar  kurul- 
muştur. Karabağ'da enolit dönemi insanlarımn ana geçim kaynağı, çapa- 
lama  usulü ekincilik  ve  hayvancılık olmuştu.  Bununla  birlikte,  zanaat- 
karlık  çeşitleri  (metal  işleme,  çömlekçilik,  dokumacılık,  kösele ve  deri 
işleme, kemik işleme ve taş  işleme) de gelişmiştir. Avcılık ve balıkcılık 
ile ek iş olarak ilgilenmişlerdir.
Eneolit devrinde ev sanatlarından çömlekçilik ve kemik işleme ol- 
dukça yaygındı.  Kemikten, çapa, iğne, çuvaldız, kaşağı  şeklinde bıçak- 
lar, süs eşyaları ve ev aletleri hazırlanırdı. Dokum acılıktayünden ve bitki 
liflerinden istifade ediliyordu.
Eneolit  devrinde  çomlekçilik  hızla  gelişmiş,  kapların  kalitesi 
artmış,  kırmızı,  pembe  ve  san  renkte  çömlekler  yapılmıştır.  Çıkıntı 
şəklindeki  kulplar  ve  içe  doğru  tutacaklar  bu  dönem  kil  kaplarının 
belirgin özelliğidir. Bazı kapların üzeri boyalarla süslenmiştir.
Bu devirde çapalam a usulü ile yapılan çiftçilik gelişmiş ve ahalinin 
ihtiyacını  karşılayacak  hale  gelmiştir.  Çiftçilikle  uğraşan  halklar,  ke- 
m ikten  hazırlanmış  çapalar,  obsidian  ve  çakmak  taşından  orak  dişleri, 
m onte  edilebilen  oraklar,  değirmen  taşlarından  ve  hevengdestelerden 
yararlanmışlar, tahılları balya yapmışlardır.

---

K 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
70
Eneolit devrinde Karabağ'da arpa ve buğday türleri yetişmiştir.
Ekincilik geliştikçe hayvancılık da inkişaf etmiştir. Büyükbaş hay- 
vancılık  yaygınlaştıkça  çiftçiliğe  müspet  manada  tesir  göstermiş  v e  
ekinciliğin tarzı değişmiştir.
Eneolit devrindeki, Karabağ halklarınm kendilerine has adet ana- 
neleri, dini ve ideolojik görüşleri gelişmiştir. Ölülerini toprak kabirlere, 
bazen de küp kabirlere defnetmişlerdir. Ölülerinin üzerine kırmızı (okre) 
(hayatrem zi olarak) sepeleyemişler.
Eneolit devri toprak kablar ve iş aletleri.
Eneolit devrinden itibaren Karabağ halkları, Güney Azerbaycan ve 
M ezopotamya ile ekonomik ve kültürel ilişkileri başlamıştı.  Karabağın 
eneolit  abidelerinden  elde  edilen  seramikler  ve  süs  eşyaları  ile,  İki 
Çayarası Ubeyd abidesinden elde edilen seramiklerin banzerliği bu iliş- 
kilere  delil  olarak  gösterilir.  Bu  iki  eski  kültür  ocaklarının  karşılıklı 
ekonomik -  kültürel  ilişkileri  Güney  Kafkas'ta,  öncelikle çiftçilik kült- 
ürünün gelişimine olumlu tesirlerde bulunmuştur.
K 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
71
KARABAĞ TUNÇ  DEVRİ
İlk  tunç  devri:  Dünyanın  ilk  m etallurji  merkezlerinden  biri  olan 
Karabağ'da  mö  IV.  binyıldan  başlayarak  metal  işleme  alanında  önemli 
yenilikler başlamıştır. Zanatkarlar, bakırdan sonra, ondan daha farklı ve 
kaliteli  tuncu  keşfetmişlerdir.  Bakırın  bileşimine  sürme,  mergümüş, 
nikel vs. katılarak elde edilen tuncun dayanıklığını ve sağlamlığım arttır- 
mıştır.  Tunç  devri  mö  IV.  binyıllık  sürenin  II.  yarısından başlayarak ve 
mö II binyıllığın sonlarına kadar devam etmiştir.
Bu  devirden  sonra,  verimlilik  arttıran  aletlerin  keşfı  ve  üretim 
şekillerinde önemli değişiklikler yapılmış, üretim alanlarında yoğun bir 
ilerleme kaydedilmiştir.
Azerbaycan'ın  eski  metallurji  ocaklarından  biri  olan  Karabağıda 
tunç devri birkaç evre geçirmiş, burada bir-biri ardınca yüksek medeniy- 
yetler kurulmuştur.
Karabağın  tunç  devrinin  ilk evresi  mö  IV binyıllığın  II.  yarısı  ile
III.  binyıllığı  içine alır.  Bu döneme Kür -  Aras arkeoloji  medeniyeti  en 
belirgin numunedir.
Tunç  devrinin  II.  gelişim  evresi,  (orta  tunç  devri)  çağımızdan 
önceki XXIII - XIV. yüzyılları kapsar. Karabağ'da orta tunç devrinde ilk 
şehirm edeniyetleri kurulmuştu.
Tunç devrinin gelişmiş son evresi (çağımızdan önceki XIII. -V II. 
asırlar) Karabağ'da Hocalı medeniyeti kurulmuştu.
Kür -  Aras  medeniyyetinin  ilk  kurulduğu yerlerden biri  Karabağ 
olmuştur. Bu medeniyet, çağımızdan önceki IV. binyıllığm II. yarısından 
itibaren,  Azerbaycan'ın  o  zamanki  sınırlarını  aşıp,  Ön  Asya  -   Suriye, 
Filistin  topraklarına  ulaşmıştı.  Görüldüğü  kadarıyla,  eski  Sümerlerle 
aynı  seviyeye  ulaşan  Karabağ  taifeleri,  Kür  -   Aras  medeniyetinin 
göçlerinde önemli rol oynamışlardır. M edeniyetin kurucuları ve taşıyıcı- 
ları, Aras nehrinin güneyindeki arazilerde daha geniş ölçüde yerleşmiş- 
lerdir.  Bu  süreçte  Karabağ'ın  hayvancılıkla geçinen taifelerinin da rolu 
olmuştur.
İlk tunç devrinde, eski Karabağ ahalisi, yoğun bir artış sağlamış ve 
birkaç  yeni  evler  inşa  edilmiştir.  Bu  evler,  özellikle  çiftçilik  ve  hay- 
vancılık  için  elverişli  alanlarda  kurulmuştur.  Karabağ'ın  Kür  -   Aras 
medeniyetine has evlerde, binaların inşaatındı eneolit mimarlık gelene-

---