£ , /'w vəli Əliyev

K 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
60
ve  Aşağı  Gervend  köylerinin  yakmlarındaki  “Yedi  tepe”,  Horozlu, 
Sarov, Beyim Sarov, Borsunlu, Cemilli, Demirciler, Evoğlu höyüklerin- 
de ve Tokmaktepe tarihi  yerleşim biriminde kazılar yapmıştır.  İlk tunç 
devrine ait, Üçoğlan, Koşatepe, Değirmen yeri ile, orta tunç devrine ait 
Tokmaktepe,  Çınartepe,  Ağtepe,  son  tunç  ve  erken  demir  devrine  ait 
Sarıtepe,  G avurtepe,  M ışırgışlağı,  K aratepe  yerleşim   birim leri, 
Maksutlu,  Göytepe,  Kızıllı,  Kengerli,  Üçoğlan,  Kuzanlı,  Sarı  Çoban 
(Ağdam),  Borsunlu,  Beyim  Sarov,  Evoğlu,  Hüsenli  (Terter)  Hüsülü, 
Kaynak, Bayat (Ağcabedi) höyükleri, bu arkeolojik araştırmalar sonucu 
ortaya  çıkarılmış,  elde  edilen  zengin  parçalardan  Karabağ'ın  eski 
sakinlerinin üretim alanları, geçim kaynakları, dini ve ideolojik görüşleri 
hakkında bilimsel sonuçlar elde edilmişti.
Karabağm tunç  devrine  ait kültürel  abidelerin  arkeolojik haritası 
düzenlenmişti.
K 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
61
KARABAĞ'IN TAŞ  DEVRİNDE-KURUÇAY MEDENİYETİ
Azerbaycan'ın Karabağ diyarı, dünyadaki en eski kültür ocakların- 
dan biri kabul edilir. Elverişli doğal ve coğrafı şartları, zengin bitki örtü- 
sü  ve  ormanlara  sahip  olan  Karabağ,  eski  dönemlerden  beri  insanın 
yerleşim m erkezlerinden biri olmuştur. Azık, Tağlar, Zar mağaralarında 
elde edilen veriler bu tezi ispatlamaktadır.
Karabağ'ın  Fuzuli  ilçesi  arazisinde,  Kuruçay  vadisinde  yer  alan 
Azık  ve  Tağlar  mağaralarında,  ilkel  insan  evleri  ortaya  çıkarılmıştır. 
Burada gözlemlenen taş devri kültürüne, Kuruçay medeniyeti adı verilir. 
Karabağ'daki bu vadide eski insanlar, günümüzden 1 -1,2 milyon yıl önce 
yerleşik  hayat  tarzı  sürdürmüşlerdir.  Onlar,  ilk  olarak  Kuruçay 
vadisindeki açık alanlarda, sonraları iklim değişiklikleri sebebiyle (buz- 
lanma, soğuma)Azık ve Tağlar m ağaralannda yaşamışlardır.
AzıkMağarası (içeriden görünüş)

---

K 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
62
Azık mağarası, Güney Kafkas'taki karst boşluklarınm en muhteşe- 
midir. Mağara'nm uzunluğu 400 m, toplam alanı  1200 m2.dir. M ağara'da 
yüksek  (20-25  m)  salonlar,  koridorlar  ve  doğaüstü  güzellikte  sarkıtlar 
vardır.
M ağaranın güney giriş kapısı ve buraya bitişik iki salonda yapılan 
kazılar sonucu, taş devrinin çeşitli dönemlerine mahsus kültürel tabaka- 
lar (10) ortaya çıkmıştır.  Bu tabakalar, taş devrinden (paleolit) başlaya- 
rak, orta çağa kadarki binlerce yülık tarihin izini taşımaktadır.
Stratigrafik  bakımdan  böylesine  bir  ardışık  sıralama,  ilk  defa 
Azık'da m eydana çıkmıştır.
M ağaraya  ilk yerleşim,  Kuruçay  medeniyeti  döneminde  (VII-X 
tabakalar) başlamıştı.  Bu tabakalardan anlaşıldığı kadarı  gibi,  Kuruçay 
m edeniyetinin  iş  aletleri  Doğu Afrika'nın  Olduvay medeniyeti  ile  ben- 
zerlik arz eder.  Bunun yanında Aşel  medeniyeti  (V-VI  abakalar)  döne- 
minde  (650-450  bin  yd  önce)  Azık'ta  ilkel  insanların  yaşamı  devam 
etmiştir.
Azık Mağarasında bulunan 
insan çene kemiği
Azığın  III.  tabakasmda  Mustye  medeniyetinin  izleri  görülmek- 
tedir. Azık yerleşim brimlerinin  üst tabakalarında (I-II.  tabaka)  eneolit, 
tunç ve orta çağ devrlerinin kültürü gözlemlenir.
Kuruçay m edeniyetinin birinci basamağı, paleolit'in ilk defa şekil- 
lenm eye başladığı (Aşel'e kadarki) dönem, ikinci basamağı erken ve orta
K 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
63
Azıkta bulunan iş aletleri
Aşel  dönemi,  üçüncü  basamağı  ise  son  Aşel  ve  Mustye  çağını  içine 
almaktadır. Bu medeniyet  1,8 milyon yıl önce oluşmuş, mükemmel hale 
gelmiş ve 700 bin yıl önce de son bulmuştur.
Azık  mağarasınm  ilk  sakinlerine  ait,  ekseriyeti  çay  daşlarından 
yapılan, kaba iş aletleri -  baltalar, kubik aletler, kaşağılar ve savunmada
Ateşten istifade

---

K 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
64
kullanılacak  sert  qalpeler  ortaya  çıkarılmıştır.  Bunların  içinde  4-5  kg. 
ağırlığında, büyük aletler ve çoppervari baltalar da vardır.
Kuruçay  medeniyetinin  son  merhalesinde  Azık  sakinleri,  daha 
gelişmiş bir teknikle, kvars, kvarsit, bazalt, çakmak taşı, fezet, yaşma v.s. 
doğal taşları kullanarak yeni, kaliteli aletler hazırlamışlardır.
Vadinin  en  eski  sakinleri,  geçimlerini  avcılık  ve  toplayıcılık 
yaparak sağlıyorlardı.  İlkel taş  silahlarıyla av hayvanlarını,  özelliklede 
onların yavrularını  avlıyabiliyorlardı.  Kuruçay vadisinin ilkel  insanları 
küçük topluluklar halinde yaşamışlardır.
Eski  Aşel  tabakasından  elde  edilen  iskelet  kalıntıları  -   ayn  ayn 
çeneler, kafatası kemikleri, bu dönemde Azık sakinlerinin mağara ayıla- 
rı, iri marallar ve diğer vahşi hayvanları avladığını gösterir.
Azıktan  bulunmuş  (1968  yılı)  insana  ait  çene  kemiği  çok  büyük 
bilimsel önem taşımaktadır. Azık ilkel insan kalmtısı, eskiliğine göre dün- 
yada IV. buluntu olup,  18-22 yaşlarmda bir kadına aittir. Bu buluntu, 350
Azık,  orta Aşel kültürüne ait taş iş aletleri
K 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
65
Paleolit Devri iş hayatı
Kelbecer Zar mağarasından iş aletleri

---

K 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
66
bin yıl önce Karabağ arazisinde eski insanlann yaşadığmı gösterir.
Mağaradaki doğal bir rafta bulunan ayı kafataslarından biri üzerin- 
deki çizgiler, eski insanlarm dini-ideolojik tasavvurlan ve ilkel sanatkar- 
lıkları hakkında bilgi verir. Azık mağarasmdaki ocaklar Aşel devrinde bu- 
rada yaşayan insanların ateşi bulduklannı ve onu kullandıklarmı gösterir.
Mustye medeniyeti döneminde Karabağm eski sakinlerinin hayat 
tarzında  ve  geçim  kaynaklarmda  önemli  bir  gelişme  olmuştu.  Mustye 
medeniyeti  120-100 bin yıl öncesinden başlayıp, 35-33 bin yıl evvel son 
bulmuştu.  M ustye  devrinde  yaşayan  Azık  ve  Tağlar  sakinleri  mağa- 
ralarda ve dışarıda çakm ak taşı, slans ve devegözü taşlanndan aletler ve 
silahlar yapmışlardır.
Onlar  at,  mağara  ayısı,  tay,  Kafkas  maralı,  öküz,  gergedan  v.s. 
vahşi hayvanları avlayıp, ateşte pişirerek yemişlerdir. Bu döneme ait ke- 
m iklerin çoğunun ateşte yanmış olması bunun delilidir.
Karabağ'da mezolit -  neolit devrinin somut ömekleri olan mikrolit 
aletler Şuşa yakınlarmda Daşaltı mevkisindeki  Şuşa mağarasmdan elde 
edilmişti.  M ezolit dönemde, Karabağ'da avcılık önemli bir sanat haline 
gelmiş,  küçük  hayvanlar  evcilleştirilerek,  bitkilerden  de  gıda  olarak 
yararlanmıştır.
Bu dönemde Karabağ sakinlerinin üretim alanına ilkel ekincilik ve 
hayvancılık da girmiştir.
Karabağ'daki ilkel insanlar; Yukarı Karabağ'da, Küçük Kafkas'ın 
merkezi  yüksekliğinde,  IV.  geoloji  devrinde  volkan püskürmeleri  sıra- 
smda lav akımı neticesi oluşmuş Zar mağarasında yaşamışlar. Bu mağa- 
ra, çerçevesindeki açık alanlarda yapılan paleocoğrafı araştırmalar sonu- 
cu  (akademisyen E.V.Memmedov)  paleolit devrinde  ikilimin yumuşak 
olduğu belirlenmiştir. Etraftan çeşitli iskelet kalintıları, vahşi at, keçi, Av- 
rupa  çöl  uzunkulağı,  ceylan  gibi  hayvan  kemikleri  bulunmuştur.  Ka- 
rabağ'ın ilkel sakinleri paleolit dönemindeki ısınma aşamasında, Kelbe- 
cerin ve Küçük Kafkas'ın dağlannda m evsimlik ava çıkmışlardır.
Zar mağarasmın oluştuğu yükseklik,  deniz seviyesinden 2190 m. 
yukarıdadır.  Bu bölge Azerbaycan'da obsidiyen kompleksli aletler olan 
eşsiz  bir  abidedir.  Zar  mağarası  -  çevresindeki  ilk  hayat  emarelerine 
m ustye'nin sonlan, paleolit'in başlan sırasında rastlanmıştır.
Bu  dönem  jeoloji  olarak  vyurum'un  orta  aşamasma  denk  gelir.
K 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
67
Tağlar Mağarası taş iş aletleri
Aletlerin  teknik  düzeyi  ve  çeşitlerinden  bu  insanlann  paleoant- 
rop'tan (ilkel insan) biraz daha gelişmiş neantrop'a geçiş yaptığı anlaşıl- 
maktadır.  Çünkü  bu  insanlar bahsedilen  dönemde özel  birlikler kurup, 
her hay van çeşidi için ayrı ve hususi aletler hazırlayarak avlanmışlardır.
Zar abidesinin tarihinin, m.ö. 65-60 yıllan ile 32-28 yılları arasında 
olduğu tahmin edilmektedir. Zar mağarasından elde edilen orta hvalın dö- 
nemine ait izler, Kafkas paleolitinin bir takım önemli noktalarmı incele- 
me imkam verir.

---