Q
A
R
A
B
A
Ğ
8
G İR İŞ
Qarabağ
-
min illər boyu nənələrin
,
anaların laylalarından ya-
ranan Azərbaycan muğam mədəniyyətinin beşiyi, soy-kökii, Cənııbi
Qafqazm ilk insan məskəni sayılan Azıxla, qədim Mil-Qarabağ, Xocalı
sivilizasiyası ilə bağlı olan ulu turk babalanmızuı miiqəddəs torpağı-
dır.
A
zərbaycanın ilk insan m əskəni və ən qədım mədonıyyət
I J L
ocağı olan Qarabağ Kiçik Qafqaz dağlarından başlayaraq
Kiir-Araz çayları arasmdakı əraziləri əhatə edir, yayla və di'ızən his-
sədən ibarətdir. Qarabağ yaylası Z əngəzur və Qarabağ silsiləiəri ara-
sında yerləşir.
Qarabağ yaylası şimalda M ıxtökən, şərqdə Qarabağ, qərbdə Göy-
çə və Z əngəzur silsilələri ilə əhatə olunmuşdur. Yaylamn səthi üst
Pliosen və Antropogenin bazalt və andezitləri ilə örtülüdür. Təbaşir,
Paleogen vo Neogen silsilələrinin vulkanogen - çökm ə süxurları üzə
çıxmışdır. Yayla şimaldan cənuba doğru daralır, Bazarçay və Həkəri
çayı arasında üçbucaq şəklində sona çataraq çay dərəlori ilə parçalanır.
Püskiirmələr nəticəsində yaranmış lava diizonliklərində iri sönınüş
vulkan konusları var.
Tortərçay, Hocazçay, Zabux, Bazarçay Qarabağ yaylasından
başlamr və Ala Göllər, Qaragöl bu yaylada yerloşir. Geniş ərazini tutan
subalp çəm ənlikləri maidarlıq üçün əlverişiidir.
Qarabağ silsiləsi şimal-qərbdə T ərtər çay dərəsi ilo Murovdağ
silsiləsi, qərbdə isə Hokəri çayının dərəsı ilo Qarabağ yaylasından
ayrdır. Ən hündür zirvəsi Qız qala (2843 m), Böyük Kirsdir (2725 m).
Y ayladaT urşsuvəŞırlanm ineral suları var.
Silsilənin conub-şorq qurtaracağı Araz çayına tə rə f alçalaraq
dağotəyi düzonlikləro keçir. Xaçın, Qarqar, Köndolonçay, Quruçay,
Qozluçay və s. çaylar Qarabağ silsilosindən başlayır. Qarabağ düziı
şim al-qərbdən Gənco-Qazax düzonliyi, qərbdon Murovdağ, Qarabağ
silsiləlori, cənub və cənub şərqdon Mil düzii ilo ohatolonir.
Kür çayı Qarabağı Şirvan diizündon ayırır. Düzənliyin sothi bir
qodor dalğavari vo tcrraslıdır. Qarabağ düzündə neft yatağı (Tortordo)
var. İqlimi mülayim vo qııru subtropikdir. Ərazisindon İncoçay,
Tortərçay, Xaçınçay, Qarqar çay axır.
Q
A
R
A
B
A
Ğ
9
Qarabağ düzündə kiçik sahədə saqqızağacı, aran palıdı, qarağac
m eşələri vardır. Kür çayı sahilində tuqay m eşələri (aran palıdı, qarağac,
qovaq, söyüd və s.), kolluqlar vardır.
Dağların ətəyində boz və şabalıdı torpaqlar, dağlar üçün isə dağ-
m eşə və dağ-çəm ən torpaqları səciyyəvidir. M eşələrində m üxtəlif
yabani meyvə (alça, armud, zoğal, qoz, fmdıq, əzgil və s.) və giləmey-
v ələrbitir.
Dağlarında və m eşələrində vəhşi heyvanlar yaşayır.
Faydalı qazmtıları mis və polimetal yataqları Mehmandağda, lito-
qrafdaşı (M irikənddə) və sementdir.
Laçm, K əlbəcər, Şuşa, Xankəndi, Xocalı, Əsgəran, Ağdam, Yev-
lax, Bərdə, Tərtər, A ğdərə, Xocavənd, Füzuli, Cəbrayd, Ağcabədi, Bey-
ləqan bu regionda yerləşir.
Qarabağın əlverişli təbii coğrafı şəraiti - düzən ərazisinin münbit
torpaqları, dağlıq ərazisinin zəngin alp çəm ənlikləri, eləcə də m üxtəlif
faydalı qazıntı yataqları (mis, dəmir və s,) ibtidai icma quruluşu dövrün-
də bu diyarda insanların məskunlaşmasma, iqtisadi-mədəni cəhotdən
təkam ül tapmasına və Cənubi Qafqazın əsas m ədəniyyət ocaqlarından
birinə çevrilm əsinə zəm in yaratmışdır.
Q
A
R
A
B
A
ö
10
QARABAĞIN QƏDİM TARİXŞÜNASLIĞI
Ö
arabağın qədim tarixinin öyrənilm əsi XIX əsrdən başlanmış-
dı. Qədim qarabağlılann çoxminillik tarixi m addi-m ədəniyyət
abidələrində təbəqələşm iş m ateriallar və yazılı m ənbələr
əsasında tədqiq edilib öyrənilmişdir.
Qarabağın qədim dövr maddi m ədəniyyət abidələri XIX əsrin əv-
vəllərindən etibarən xarici səyyahların, həvəskar tədqiqatçıların diqqə-
tini cəlb etmişdir.
Onların apardığı qazıntılar Qarabağın qədim tarixinin öyrənilm ə-
sinə xidm ət etm əm iş, qarət xarakteri daşımışdır. Azərbaycana, eləcə də
Qarabağa gəlm iş səyyahlar, həvəskar tədqiqatçılar (m üxtəlif sənət
sahibləri) əsasən eramızdan əvvəl IV-I m inilliklərə aid tunc və dəmir
dövrlərinə aid qəbir abidələrində qazıntı işləri aparmışlar. Ə ldə olunan
m addi-m ədəniyyət nüm unələri xarici ölkələrə aparılmış və indiyədək
dünyanın bir sıra m əşhur muzeylərinin nadir, çox qiym ətli materialları
kimi saxlanılır. Bu materiallar Qarabağm qədim tarixinin öyrənilm ə-
sində bir m ənbə kimi mühüm əhəm iyyət kəsb edir.
1828-ci il Türkm ənçay sülh m üqaviləsindən sonra Araz çayından
şimalda yerləşən Azərbaycan torpaqları Rusiyanın tabeliyinə keçmiş-
dir. İsveçrə səyyahı Dyubua de M onpero 1834-cü ildə Qarabağa - Şuşa-
ya gəlmiş, buradan G əncəyə gedərkən Şahbulaq və T ərtər zonasında
gördüyü abidələr haqqında m əlum at vermişdir.
Rusiya İm perator Arxeoloji Komitəsinin qurultayında Qafqaz ar-
xeologiyasınm əsas m əsələ kimi gündəliyə qoyulmasından sonra
Azərbaycana, xüsusilə Qarabağa diqqət daha da artmışdır.
XIX
əsrin 80-ci illərində gürcü alimi H.O.Silosani B ərdədə kur-
qan abidələrini qeydə almışdır. Rusiya Coğrafıya Cəm iyyətinin tapşı-
rığı ilə C .V eysenqof Mil-Qarabağ düzü və Qarabağın dağlıq ərazilə-
rindəki Ü çtəpə, Boyat, Əfətli, Bərdə, Sultanbud, Xocalı kurqan abidə-
ləri haqqında m əlum at vermişdir.
Şuşa realnı m əktəbində işləmiş alman tədqiqatçısı Emil Resler
1891,1893,1895,1897-ci illərdə Şuşakənd və Şuşa şəhəri ətrafında, elə-
cə də Daşaltı, Çanaxı, M ehdikənd ətrafında axtarışlar aparmışdı. E.Res-
ler Ağdam, rayonunun Gülablı kəndi yaxınlığında N əbitəpə, Kərpic-
təpə kurqanlannda və s. qəbir abidələrində tədqiqat işləri görmüşdür.
Q
A
R
A
B
A
Ğ
11
E.Resler Xaçınçay hövzəsinin orta axarlarından 1893, 1894-cü
illərdə Arçadzor, 1 8 9 6 ,1897-ciillərdəB allıqaya-Sırxavənd, 1894-cüil-
də Dəmqolu, 1897-ci ildə Axmaxıda tunc dövrü abidələrində qazıntılar
aparmış və zəngin materiallar əldə etmişdir. O, 1894-1895, 1897-ci il-
lərd ə Qarqarçay-Xocahçay, İlisuçayın qovşağında 20-dən çox kurqan
v ə daş qutu qəbri açmışdır. O, 1895-ci ildə Füzuli rayonunda yerləşən
Q araköpəktəpə, 1897-ci ildə isə Ağcabədi rayonunda Q alatəpə abidə-
lərində axtarışlar aparmışdır.
Şuşa
Qarabağm dağlıq zonasında yerləşən Zerti, Səngər və K əttitəpə
kurqanlarmdan (1898-ci ildə) zəngin m addi-m ədəniyyət nümunələri
toplamış və Rusiya İmperator Arxeoloji Komissiyasının illik hesabatlar
m əcm uəsində, eləcə də Alman Arxeologiya, Etnoqrafıya və Antropolo-
giya m əcm uəsində bu haqda məlumat nəşr etdirmişdir.
1896-cı ildə M oskva Arxeoloji Cəm iyyəti xətti ilə Cənubi Qafqa-
za ezam iyyətə göndərilən A.A.İvanovski Qarabağın Xaçınçay, Gülya-
taq, Vəng, Xocalı, Qarabulaq abidələrində qazıntılar aparmış və əldə
olunan materiallarm dövrünü m üəyyənləşdirm işdir.
A zərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Azərbaycan
Dostları ilə paylaş: |