" Əsli-Kərəm" Dastanı Və Alban Mədəniyyəti
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
qəhrəmanlıq və məhəbbət dolu həyatı, təmiz mənəvi dəyərləri məhəbbət dastanlarını yaratdı. Ona görə qəhrəmanlar həm də əli sazlı «haqq aşiq»ləri və «haqq aşığ»larıdır. Ölümü tanımayan ölümsüz haqq aşığı ilk rişələrini ozan repertuarlarında atsa da, ən böyük zirvəyə aşıq sənətində çatmışdır. «Haqq aşiqi» və ya «haqq aşığı» ifadəsi ağız ədəbiyyatımızın hələ tam açılmamış sirlərindəndir. «Haqq aşığı» Dədə Qorqud sirrinin yeni təzahür formasıdır. Dədə Qorqud hər şeyi öncədən xəbər verən bilici, ozan olduğu kimi, haqq aşığı da sevgilisinə, özünə qarşı yönəlmiş hiylə dolu sirləri qabaqcadan duyan aşıq-şairdir. Fol klorşünas alim M.Qasımlı «haqq aşığı» barəsində yazır: «Folklor yaddaşı və yazılı qaynaqlar göstərir ki, «haqq aşığı» – istedad vergisi olan sənətkardır. Ona aşıqlıq haqq-ilahi tərəfindən vergi kimi verilmişdir. Bədahətən çalıb-çağırmaq, sinədən söz söyləmək, müşkül mətləbləri yüngül eləməyə qadir olmaq «haqq aşığı»nın əsas əlamətləridir. Haqq aşıqlarının ilham mənbəyi ilahi- qudsal (müqəddəs) aləm olduğu üçün onları heç kəs bağlaya bilmir. Bu qisim sənətkarların üzərində haqq nuru, Tanrı nəzəri dayandığına görə dünyadan köçdükdən sonra onların dəfn olunduqları yer müqəddəs ocaq sayılır. Belə bir diqqət çəkən cəhətə də nəzər yetirmək yerinə düşər ki, «haqq aşığı» ad- tituluna yiyələnmiş klassik sənətkarların əksəriyyəti barədə dastan yaradılmışdır. Həmin dastanlarda aşiqlik (sevgi) və aşıqlıq (sənətkarlıq) onlara yuxuda ikən buta kimi, vergi kimi ilahi tərəfindən (bəzi dastanlarda nurani dərviş, bəzilərində Xızır, bir başqa qismində isə həzrət Əli vasitəsilə) verilir, buna görə də onlar toxunulmaz, söz- sənət meydanında yenilməz və məğlubedilməz olurlar. Tanrı vergisinin qüdrəti ilə bütün müşküllərdən qurtara bilirlər»(19). «Əsli-Kərəm» dastanının bir çox variantlarında buta və ya haqq vergisi olmadığından Kərəm ölür. Ancaq bu onun haqq aşığı kimi naqis cəhətindən irəli gəlmir. Araşdırma göstərir ki, Kərəmin – haqq aşığının ölməsi, dastanın qədimliyinə işarədir. Yəni bu dastan elə bir dövrdə yaranmışdır ki, onda ağız ədəbiyyatımızda haqq aşığı fenomeni hələ tam formalaşmamışdı. Ona görə də «Əsli-Kərəm» dastanı digər dastanlarımızdan fərqli olaraq indiyədək müəyyənləşdirilməmiş bir tarixi dövrün abidəsi kimi diqqəti cəlb edir. Qədimliyinə, özəlliyinə görə məhəbbət dastanlarımızın tacı olan bu dastan aşıq dünyasının şöhrəti hüququnu kəsb etmişdir. Son vaxtlar bu das tana hücumların ədalətsizliyi bu hüququn üzə çıxarılmaması ilə bağlıdır. Mətbuatımızda Kərəm məhəbbətini qınayanların bircə ittihamı var: Kərəm guya «erməni» qızını sevir. Araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, «keşiş qızı» heç də «erməni qızı» mənasında deyildir, dastanda ermənilərdən əsər-əlamət belə yoxdur və problem tamamilə başqa cür həll olunmalıdır. Dastanda erkən orta əsrlərdə varlığı Şimali Azərbaycanda mövcud olmuş alban mədəniyyətinin çalarları özünü büruzə verir. Dastanda əksini tapmış inamlar, mifoloji dünyagörüş bütövlükdə türk- alban mənəvi mədəniyyətinə məxsusdur. Artıq sübuta yetirilmişdir ki, alban xalqı bəzi tarixçilərimizin yazdığı kimi heç də mənşəcə Qafqaz-İber xalqlarına aid olmamışdır. Onlar türkdilli, türksoylu etnos olmuşlar. Onu da qeyd etmək istəyirik ki, albanları Qafqaz-İber xalqlarına aid etmək ancaq erməni dəyirmanına su tökməkdən, başqa sözlə Kür çayından cənubdakı torpaqlarımızı tarixən özününkü hesab edən ermənilərin uydurmalarına haqq qazandırmaqdan başqa bir şey deyil. Sonrakı fəsillərdə dastanın Azərbaycanın alban dövrünü əks etdirən abidə olmasını göstərən faktlarımızı verəcəyik. İndi isə «Əsli-Kərəm» dastanına, onun nəşr tarixinə nəzər yetirək. «Əsli-Kərəm» dastanının, xüsusən onun ayrı-ayrı şerlərinin yazıya alınması və yazıya köçürülmüş nümunələrinin konkret toplanma ili bəlli deyil. Amma həmin örnəkləri özlərində qoruyub saxlayan məcmuə və cünglərin tərtib edildiyi vaxtları bilindiyindən elə buradakı folklor əsərlərinin də yazıya alınma tarixindən söhbət açmağa imkan yaranır. 1721- ci ildə tacir M.Elyasın tərtib etdiyi əlyazmasında azərbaycanlı şairlərdən Nəsiminin, Füzulinin, Qövsinin, Əmaninin şerlərilə yanaşı, əsasən Təbrizdə toplanmış şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri də verilmişdir. Bu nümunələrin sırasında «Kərəm Dədənin varsağası» adlı bir «Əsli-Kərəm» qoşması da vardır. Dağıstanın Axtı rayonunda yaşayan Katib Nəsrullanın da 1745-ci ildə tərtib etdiyi beş yüz on səhifəyə yaxın cüngün 201-ci səhifəsində «Əsli-Kərəm» dastanının nəşr olunmuş əksər variantlarındakı «Sən dur ol müsəlman, mən alım səni» misrası ilə qurtaran üç bəndli qoşması vardır. Bu qoşmanı XIX əsrin axırlarında macar alimi İ.Kunotş da «Aşıq Kərəm türküləri» adı ilə yazıya almışdır. Əndəlib Qaracadaği də təxminən 1804-cü ildə bitirdiyi cüngündə «Əsli-Kərəm»dən nümunələr vermişdir. Alman səyyahı Baron Avqust fon Haksthauzen Almaniyadan 1843- cü ildə Cənubi Qafqaza gəlir. O, burada yerli xalqların adət-ənənəsi ilə maraqlanmış və Almaniyaya qayıtdıqdan sonra iki cilddə «Zaqafqaziya ölkələri» adlı əsərini yazmışdır. Səyyahın 1857-ci ildə nəşr olunmuş bu kitabında «Əsli-Kərəm» dastanından da söhbət açılmış və dastanın qısa məzmunu vermişdir. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|