" Əsli-Kərəm" Dastanı Və Alban Mədəniyyəti
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
dövrlərlə daha çox səsləşir. Boylarda qəhrəmanlar qələbə çaldıqdan sonra kilsəni uçurub yerində məscid qururlar. Əlbəttə, dastan yazıya alınarkən İslam kultu ayrı-ayrı epizodlarda hiss olunur. «Əsli-Kərəm» dastanındakı müxtəlif dinlərə məxsus gənclərin sevişməsi motivi islamın təşəkkül tapdığı dövrlərlə səslənir. Dastan orta əsrlərdə bəsit məzmunundan mürəkkəbliyə doğru uzun təkamül yolu keçsə də, onu qədim dövrlərlə bağlayan bir çox rəvayətlər də vardır. Türk variantlarının bəzilərində Kərəm (İsfahan variantında) hətta Harun ər Rəşidin oğludur. Şübhəsiz bu variant orta yüzilliklərdə yaşamış bir ozan təxəyyülünün məhsulu olsa da, Harun ər Rəşidin türk qadını Zübeydə xatundan olan oğlu Eminin faciəli ölümünü yada salır. «Əsli və Kərəm» faciəsinin islamın ilkin yayıldığı dövrlərə çəkib aparan belə əfsanələr və rəvayətlər çoxdur… Dastanın XVII-XVIII əsrlərə aid olduğunu göstərən tədqiqatçılarımız da vardır. Bunlardan biri görkəmli tədqiqatçımız H.Araslıdır. O, yazır: «Kərəm adına biz hələ XVII əsrin sonu və XVIII əsrin əvvəllərində yaşamış şairlərin əsərlərində də rast gəlirik. Bu əsərlərdə Kərəmin məhəbbət ucundan yanması hadisəsinə işarə edilir ki, bu da «Əsli-Kərəm» mövzusunun XVII əsrdə mövcud olduğunu aydınlaşdırır. Lakin bu bizə qədər gəlib çatan «Əsli-Kərəm» variantı XVIII əsrdə müəyyənləşmiş variantdır ki, həmin variant bu əsərin şifahi xalq ədəbiyyatında çox geniş bir şəkildə yaya bilmişdir. Bu mülahizə ilə razılaşmaq çətindir. Çünki dastan XVIII əsrdən çox- çox qabaq baş verən tarixi hadisələri dumanlı şəkildə olsa da özündə əks etdirmişdir. «Əsli-Kərəm» dastanına yüksək qiymət verən, onu dastanlarımızın tacı adlandıran şəxsiyyətlərdən biri də görkəmli tədqiqatçı, folklorşünas alim Salman Mümtazdır. O, bu dastan barədə yazır: «Xalq ədəbiyyatımızın şahkar dastanlarından biri də «Əsli-Kərəm» dastanıdır. Təəssüf olsun ki, bu dastan da digər bəzi dastanlarımız kimi nöqsanlı və yarımçıq haldadır. Bunun da üstündə çalışmalı və nöqsansız bir surətdə meydana çıxarılmalıdır. Çünki «Əsli-Kərəm» dastanı unudulacaq dastan deyildir. Bu dastan da «Koroğlu» dastanı ilə əsrlərcə yan-yanaşı yaşamış və bundan sonra da bir çox əsrlər yaşayacaqdır. «Əsli-Kərəm» dastanının bir çox parçaları və qolları indi də aşıqlarımızın yaradıcılıqlarında və xalqımızın tarixi yaddaşında, hafizəsində saxlana bilmişdir. Kərəmin özünə gəldikdə bu da Sarı aşıq kimi real bir sima, həqiqi bir şəxsiyyətdir. Kərəm yurdumuzun yetirdiyi nadir simalardandır, azərbaycanlıdır. Onun dastanına əhəmiyyət verərək unudulmuş parçaları axtarıb tapmalıyıq. « Əsli-Kərəm» dastanının süjet xətti qədim tarixi hadisələrə söykənir. Bu fikri folklorşünas alim İ.Abbaslı da təsdiq edir. O, yazır: «…Azərbaycan variantları əsasında düzəldilmiş erməni variantında Kərəmin atası İsfahan padşahıdır, onun adı isə Harun əl-Rəşiddir. Maraqlı burasıdır ki, dastandakı əhvalatlar məhz onunla başlayır. Bu onu göstərir ki, dastanın ana xəttini təşkil edən əsas süjet çox qədim tarixə malikdir. Bildiyimiz kimi, Harun əl Rəşid məşhur Bağdad xəlifələrindən biri olmuşdur». Xəlifə Harun əl-Rəşidin xəlifəlik illəri 789-809- cu illərə təsadüf edir. Bu tarix isə ərəblərin Azərbaycanı istila etdiyi dövrə təsadüf edir. Ərəblərin Azərbaycanı istilası nəticəsində yerli əhali arasında başlanan dini parçalanma (xristian- müsəlman) əsasında baş verən əhvalatlar və yaranan rəvayətlər dastandakı hadisələrin ana xəttini təşkil etmişdir. Məlum olduğu kimi, türk mənşəli albanlar IV əsrdə xristian dinini qəbul etmişlər. VIII əsrdə Albaniyanı işğal etmiş ərəblər burada İslam dinini yaymışlar. Albanların böyük əksəriyyəti islamı qəbul etsə də, Dağlıq Qarabağın xristian albanları dinlərindən dönmədilər. Bundan sonra xristian albanlarla digər müsəlman türklər tədricən aralanmalı oldular. Lakin bu iki hissə bir- biri üçün «din ayrı qardaş» olaraq qalırdı. Dağlıq Qarabağın xristian albanları türkmənşəli adlarla bərabər hətta müsəlman türklərin şəxs adlarını da daşıyırdılar (biz bu barədə sonra daha ətraflı bəhs edəcəyik). Aşağıda deyəcəyimiz kimi, «Əsli-Kərəm» dastanı məhz belə bir tarixi vəziyyətdə yaranmışdır və deməli, xristian albanlar erməni olmadıqları kimi, keşiş də erməni demək deyildir. Albanların əksəriyyəti islama keçdikdən sonra Dağlıq Qarabağın xristian albanları təklikdə qaldılar və məlum olduğu kimi 704- cü ildə Ərəb xilafəti alban kilsəsini erməni kilsəsinə tabe etdikdən sonra həmin albanların tədricən qriqoryanlaşması prosesi başlandı. Akademik Ziya Bünyadov yazmışdır: «Erməni kilsəsi alban ruhanilərini tutduqları mövqelərdən sıxışdırıb çıxarmış və ölkədə ərəblərin əli çatmayan dağlıq yerlərdə yaşayan albanları qriqoryanlaşdırmağa başlamışlar. Erməni ruhaniləri arran kilsəsinin nüfuzunu tədricən heçə çıxarmış və ərəb hakimlərinin əli ilə albanların bütün ədəbi abidələrini dağıdıb alban mədəniyyətini azca xatırlada biləcək hər şeyi məhv etmişlər. Bütün bu işlər, təkrar edirik, əvvəlcə xilafətin, sonralar isə digər istilaçıların icazəsi və köməyi ilə görülmüşdür. Qriqoryan kilsə xadimləri arran ədəbi abidələrini məhv edərkən, əvvəlcə bu abidələri qrabara çevirdilər. Məsələn, Movses Kaqanqatvatsinin «Ağvan tarixi» əsəri və albanların bir çox başqa əsərləri kimi. Ter-Qriqoryan qeyd edir ki, Movses Kaqanqatvatsinin əsəri öz əvvəlki şəklində gəlib bizə çatmamışdır. Onun üzünü köçürüb yazan erməni rahibləri Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|