[]

436 

 

ünvanlanmıĢ çağırıĢ sənədi. Rusiya 1-ci  Dövlət Du masının tərkibi çar höku mətini təmin etmədiy indən o, 1906  ilin 

iyulunda  buraxıldı.  Du ma  deputatları,  o  cü mlədən  müsəlman  fraksiyasının  ü zvləri  üçün  gözlən ilməz  olan  bu  aksiya  ilə 

əlaqədar  kadetlər  fraksiyasının  təĢəbbüsü  ilə  höku mətə  etiraz  ifadə  olundu.  Fraksiyanın  təklifı  ilə  Du manın  iclaslarının 

Vıborqa keçirilməsi. trudoviklər və sosial-demokratlarla birlikdə iclasların davam etdirilməsi qərara alındı. Ġyulun 9-da və 10-

da Vıborqda keçirilən iclaslarda Azərbaycan deputatları da iĢtirak etdilər. 

Xalqa  çağırıĢ-müraciətin   mətnini  tərtib  etmək  üçün  fraksiyalarını  nü mayəndələrindən  ibarət  qarıĢıq   ko missiya 

yaradıldı.  Vıborq  iclaslarının  iĢtirakçıları  "Xalq  nümayəndələrindən  xalqa"  adlanan  müraciətnamənin  kadetlər  tərəfindən 

tərtib olun muĢ layihəsini imza ladılar. Əlimərdan bəy TopçubaĢov və Ġsmayıl xan Ziyadxanov da onların arasında id i. 

Vıborq  mü raciətnaməsinin  müəllifləri "Rusiya vətəndaĢlarına" bildirird ilər ki, "...biz  xalq ın azadlığın ı təmin et mək 

üçün  qanunlar  tərtib   edir,  ...lakin,  hər  Ģeydən  əvvəl,  ...əməkçi  kəndlilərə  torpaq  vermək  haqqında  qanun  qəbul  etməyi 

arzulayırdıq.  Höku mət  bu  qanunu  yolverilməz  hesab  etdi,  Du ma  məcburi  özgənin kiləĢdirmə  haqqında  qərarını  b ir  daha 

inadla  təsdiq  edəndə  xalq   nümayəndələrinin   bura xılması  elan  olundu".  Vıborq  müraciətnaməsi  bütün  Rusiya  əhalisini 

Du manın  buraxılmasına  müqavimət  göstərməyə,  vergiləri  ödəməkdən.  rekrut  mü kəlləfiyyətindən  boyun  qaçırmağa, 

istiqrazları tanımağa çağırd ı. 

Çar  hökuməti,  onun yerli  qurumları  bu  müraciətdən  çox  ciddi  narahat olmuĢdu.  Bakının  müvəqqəti  general-quber-

natoru  1906  il  iyulun  15-də  yerli  qə zet  və  mətbəələrin  bütün  redaktorla rına  sərənca m  göndərərək,  "Dövlot  Du masının 

keçmiĢ  üzv lərinin  müraciətnaməsinin"  çap  olunmasını  qadağan  etdi,  onları  inzibati  qaydada  on  ciddi  cəza  ilə  hədələdi. 

Ġyulun 31-də isə Bakı jandarm idarəsin in rəisi " Vıborq müraciətnaməsin in çapı barədə istintaq aparıldığına görə" çağırıĢın 

ottiski  ilə   əslin in  eyniliy ini  müəyyənləĢdirmək  üçün  sənədin  əslinin  bir  nüsxəsinin  ona  göndərilməsini  polis 

departamentindən xahiĢ etmiĢdi. 

Vıborq  iclaslarının  iĢtirakçılarına  divan  tutuldu.  Müraciətnaməni  imzalamıĢ  Ģəxslərə  qarĢı  cinayət  iĢi  açıld ı;  onlar 

məhkə məyə  verild ilə r,  bə ziləri,  o  cümlədən  Ġ.Ziyad xanov,  Ə.TopçubaĢov  mürac iətnamədə  ö zlərinə  qarĢı  irəli  sürülmüĢ 

ittihamın  mahiyyəti  üzrə  izahat  vermək  istəmədilər.  O.TopçubaĢov  və  Ġ.Ziyadxanov  "xalqa  ünvanlanan  xüsusi 

müraciətnamə  vasitəsilə  Rusiya  əhalisini  itaətsizliyə  və  qanuna  qarĢı  çıxmağa  sövq  etmək"də  və  onun  "Rusiya  hü-

dudlarında çoxlu nüsxələrini" yaymaqda ittiham edilirdilər. 1907  ilin dekab rında  keçirilmiĢ  məh kəmənin çıxardığ ı hökmə 

görə,  müqəssirlər  üç  aylıq  həbs  cəzasına  məhku m  olun muĢdular.  Du manın  167  nəfər  keçmiĢ  üzvü,  o  cü mlədən 

Ə.TopçubaĢov  və  Ġ.Ziyadxanov  gələcəkdə  Dövlət  Du masının  tərkibinə  seçilmək  hüququndan  məhrum  edilmiĢdilər.  

Ə.TopçubaĢov  "Kaspi"  qəzetinə  rəhbərlikdən kənarlaĢdırılmıĢdı.  1907 il  fevralın  15-də Bakı Ģəhər dumasının  iclasında 

onun  qlasnılar  sırasından  xaric  olun ması  məsələsinə  baxıld ı.  Bir  sıra  q lasnıların  təkidi  ilə  və  Moskva  Ģəhər  dumasının 

nümunəsi  əsasında  onun  "müvəqqəti  konarlaĢdırılmıĢ"  hesab  edilmosi  qorara  alındı.  Buna  baxmayaraq,  Ə.TopçubaĢov 

Ģəhər  dumasının  tərkib indən  çıxarıldı.  Həbs  müddəti  bitdikdən  sonra  Ġsmayıl  xan  Ziyad xanov  Gəncəyə  qayıtmıĢdı. 

QardaĢı Adil xanın  "Onu həmin məclisdə iĢtirak etməyə və müraciəti imzalamağa hansı məntiq vadar etdi" sualına Ġsmayıl 

xan belə cavab vermiĢdi: "Rusiya millətlərinin müqəddəratı yolunda birinci dərəcəli nümayəndələr belə bir addıma hazır 

olduqları bir vaxtda, əlbəttə, rəva deyildi ki, Qafqaz müsəlmanlarının vəkili, fəqət öz şəxsinə dəyəcək zərərin qorxusundan 

belə bir addımdan k ənara çək ilsin ". 

Əd.: Sey i dz a də  D., Azərbaycan XX əsrin əvvəllərində: müstəqilliyə aparan yollar. B.. 2004. 

VĠLSON, U i ls o n  Tomas Vudro (28.12.1856, Stanton -3.2.1924, VaĢinqton) - ABġ siyasi və dövlət xadimi. Prins-

ton  Universitetinin  hüquq  professoru  (1890-1902),  rektoru  (1902-10),  1910-12  illərdə  Nyu  Cersi  Ģtatınm  qubernatoru, 

1912-20  illərdə  De mokratlar  part iyasından  ABġ  pre zidenti  o lmuĢdur.  1918  ilin  yanvarında  14  b ənddən  ibarət  sülh 

proqramı  (bax  Vilson  sülh  proqramı)  ilə  çıxıĢ  etmiĢdir.  1918  ilin  noyabrında  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  höku məti 

Vilsona  teleqram  göndərərək.  respublikanın  müstəqilliyin in  dünya  dövlətləri  tərəfindən  tanınmasına  kö mək  göstərməyi 

xahiĢ etmiĢdir.  1919  il  mayın  28-də -  Cü mhuriyyətin elan edilməsinin birinci ildönümü günündə Azərbaycan nümayəndə 

heyəti  Vilson  tərəfindən  qəbul  edilmiĢdir.  Əlimə rdan  bəy  TopçubaĢov  Paris  Sülh   Konfransına  təqdim  o lunmuĢ 

memorandumun  bir  nüsxəsini  Vilsona  vermiĢdi.  Vilson  Azərbaycan  məsələsinə  Rusiya  məsələsi  həll  olunduqdan  sonra 

baxılacağını  bildirmiĢ.  Cənubi  Qafqaz  xalqlarının  konfederasiyası  ideyasını  müzakirə  etməyi  məsləhət görmüĢdü.  VĠLSON 

SÜLH  PROQRAMI  -  A Bġ  prezidenti  To mas  Vudro  Vilsonun  1918  il  yanvarın  8-də  ABġ  Konqresinə  göndərdiyi  14 

bənddən ibarət proqram.  Proqra mda aĢağıdakı  məsələ lər irəli sürülmüĢdür: sülh  müqavilə lərinin aç ıq  mü zakirəsi.  Bundan 

sonra  heç bir  gizli  beynəlxalq  saziĢ  olmayacaq,  diplo matiya  isə  həmiĢə  açıq-aydın  və  hamın ın  gözü  qarĢısında  fəaliyyət 

göstərməlid ir;  ərazi  suları  xaricində  həm  sülh,  hom  də  müharibə  vaxtı  gəmiçiliyin  dənizlərdə  mütləq  sərbəstliyi;  bütün 

iqtisadi  maneələ rin.  mü mkün olduğu qədər, ləğv edilməsi; dövlət təhlükəsizliyinə uyğun olaraq silahla rın   mü mkün qədər 

azald ılması  üçün  ədalətli  zəmanətlər  verilməsi;  müstəmləkələr  ü zərində  suverenliklə  bağlı  bütün  məsələlərin  həllində 

əhalinin maraqların ın höku mətlərin ədalətli tələb lərinə nisbətdə bərabər tutulması prinsipinə əsaslanaraq bütün müstəmləkə 

mübahisələrinin  sərbəst, səmimi və mütləq bitərəflik mövqeyindən həlli: bütün Rusiya torpaqlarının azad  edilməsi. Rusiya 

öz taley ini ö zü  müəyyənləĢdirməli, istədiyi  idarə fo rmasını seçməli və Millətlər  Cəmiyyətinə qəbul olun malıdır;   Belçika 

boĢaldılmalı və bərpa edilməlidir;  Fransa 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---