2. ÜMumi DİLÇİLİk II indd
Yüklə 11,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 5. Xakas dli
17. Tatar dili 6. Karaim dili 18. Tofa dili 7. Qaqauz dili 19. Tuva dili 8. Qaraçay-malkar dili 20. Türk dili 9. Qaraqalpaq dili 21. Türkmən dili 10. Qazax dili 22. Uyğur dili 11. Qırğız dili 23. Yakut dili 12. Qumuq dili Müasir türk dillərindən Azərbaycan, qazax, qırğız, özbək, türk və türkmən ədəbi dilləri daha geniş yayılmış və müstəqil dövlət dili kimi işlənməkdədir. b) TÜRK DİLLƏRİNİN QOHUMLUQ DƏRƏCƏSİ Türk dilləri başqa dil ailə və qruplarına nisbətən bir-birinə daha yaxın olan dillərdir. Bu dillərin qohumluğu olduqca bariz şəkildədir və özünü aşağıdakı sahələr üzrə aydın göstərir: 1. Ümumi fonetik qanunauyğunluqlarda; 2. Ümumi söz köklərində; 3. Ümumi şəkilçilərdə; 4. Ümumi sözyaratma və sözdəyişdirmə qaydalarında; 5. Ümumi morfoloji kateqoriyalarda və s. Bunlardan ümumtürk söz köklərinə nəzər yetirək. Bütün türk dilləri üçün aşağıdakı söz qrupları ümumidir: 1. Qohumluq bildirən sözlərdən – ata, ana, bacı, qardaş, baba, qayın və s. Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I I C İ L D 102 2. Bədən üzvlərinin adlarından – baş, göz, qaş, əl, ayaq, qa- rın, ağız, burun və s. 3. Heyvan adlarından – qurd, sığır, at, it, köpək, pişik, kir- pi və s. 4. Quş adlarından – durna, sərçə, qaz, ördək və s. 5. Say bildirən sözlər – bir, üç, beş, yeddi, doqquz, on və s. 6. Əlamət bildirən – ağ, qara, sarı, göy və s. 7. Hal və hərəkət ifadə edən sözlərdən – gəlmək, getmək, gör- mək, içmək, baxmaq, batmaq, durmaq, qaçmaq və s. Türk dillərindəki leksik vahidlər müqayisə edilərkən eyni sözdə bir sıra fonetik fərqlərin olduğu meydana çıxır. Məsələn: Dillər Sözlər Qırğız çeçek teri kılıç köbük kekilik köpürə kiş Qazax şeşək teri kılış kobik kekilik körir kıs çiçək dəri qılınc köpük kəklik körpü qış Özbək çeçəg teri kıliç köpik kəklik köprik kış Tatar çəçək tiri kılıç kubik kortlik küpir kış Qədim türk dillərinə məxsus bəzi sözlərin ayrı-ayrı dillərdə müxtəlif mənalar ifadə etdiyi də müşahidə edilir. Məsələn, sığır sözünə nəzər yetirək. Müasir türk və tatar dillərində bu söz inək mənasını bildirir. Azərbaycan dilin- də isə “sığır” sözünə -çı ünsürü artırılaraq qaramal otaran (sığırçı) mənasında işlənilir. Bu cür dil hadisələri hər bir konkret dilin öz daxili inkişafı ilə bağlıdır. Belə yenilik- lər heç bir türk dilini öz mövqeyindən, qohumluğundan Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I I C İ L D 103 ayırmamışdır. Çünki türk dilləri tarixi inkişaf prosesində mənsub olduqları əsas dilin qədim əlamətlərini saxlamış, mənşə birliyindən tamam uzaqlaşmamışdır. Həmin doğ- ma əlamətlər türk dilləri qrupunun pozulmamasında xü- susi rol oynamışdır. Türk dilləri tarix boyu Ural, hind-Avropa, Qafqaz və digər dillərlə əlaqədə olmuşdur. Belə əlaqə və münasibət- lər nəticəsində söz alıb, söz vermək prosesi baş vermişdir ki, bu da leksik sistemdə özünü göstərməkdədir. Tarixi qanunauyğunluqlar əsasında meydana gələn hər hansı bir dil hadisəsi türk dillərinin qohumluğuna xələl gətirməmiş, onların inkişafına kömək etmişdir. Müşahidələr göstərir ki, qohum dillərin, o cümlədən türk dillərinin bir-birinə münasibəti, qohumluq dərəcəsi eyni səviyyədə deyildir. Burada yaxın qohumluq və uzaq qohumluq özünü göstərir. Türk dillərindən Azərbaycan dili türkmən dilinə daha yaxın qohumdur. Ona görə də ünsiyyət prosesində asanlıqla anlaşma mümkün olur. Lakin Azər- baycan dili qazax dili ilə uzaq qohumdur. Qazax dili isə qır- ğız dili ilə yaxın qohumdur. Ona görə də bu dillərdə danışan- lar bir-birlərini asan başa düşə bilirlər. Dillərin yaxın və uzaq qohumluğu xalqların mənşə və tarixi inkişafı ilə bağlı olaraq meydana gələn ekstra-linq- vistik prosesdir. Yüklə 11,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|