A. A. Baki- 009 Redaktor : Əməkdar elm xadimi professor M.İ.İsayeva Ali məktəb tələbələri üçün dərslik

119 

istiqamətində, yaxud da ona perpendikulyar istiqamətdə 

müxtəlif H

m

 sahələrində parsial ideal maqnitlənmə yaradılır. 

Hələlik H

m

a

,  

Ι

ri 

- nin artımı qeyri - xətlidir (şəkil 37; H

m

=40 

A/m); H

m

=H

a

 momentindən başlayaraq artım xətti olur bu 

nöqtə  də qrafikdə (H

m

=80 A/m və  H

m

=120 A/m) 

göstərilmişdinr. Əyrinin növündən asılı olaraq H

a

 - nın qiyməti 

aşağıdakı formulalarla hesablanır.                                                               

                             H

a

=H

m

(h

m

-2

∆

1

h) 

⁄(2h

m

); 

 

 

 

H

a

=H

m

(h+2

∆

2

h) 

⁄(2h

m

) 

Təcrübi olaraq yalnız temperatur qalıq və istiqamətlənmiş 

maqnitlənmə halları üçün baxılmışdır. 

 

 

 

Şəkil 37.

 Nümunələrin pilləli maqnitləndirilməsi. 

 

 

 

3.7. Qədim sahə  H

a 

- nın qiymətinin Q faktoru 

vasitəsilə təyini 

Madam ki, süxurlarda ilkin qalıq maqnitlənmə süxur 

əmələ  gəldiyi dövrdə mövcud  olan maqnit sahə ilə 

mütənasibdir və süxurun əmələ 

gəlməsi və  dəyişməsindən 

120

mürəkkəb formada asılıdır. Onda H

a

-nı  təyin etmək üçün bu 

təsir edən amillərin hamısını kənar etmək lazımdır, bunu etmək 

üçün oxşar  əmələ  gəlmə  şəraitinə eyni qalıq maqnitlənməyə 

malik olan eyni daşıyıcılı bircinsli seriyalı süxurlardan istifadə 

olunmalıdır. Onda yalnız bu daşıyıcıların zənginliyini nəzərə 

almaq lazımdır. Bunlardan ən çox istifadə olunanı faktor Q

n

=

Ι

n

°

⁄ 

χΗ  ilkin qalıq maqnitlənmənin induktiv maqnitlənməyə 

nisbətidir. 

İstiqamətlənmiş maqnitlənmə halı üçün, bircinsli lay 

çöküntülərindən sabit 

Ι

n

 maqnit daşıyıcılı ölçüləri dəyişməyən 

ferromaqnit mineral dənələrdən ibarət olan süxurlardan istifadə 

olunmalıdır. 

                                     

İV FƏSİL 

GEOMAQNİT İNVERSİYA VƏ GEOMAQNİT 

QÜTBLƏŞMƏNİN ŞKALASI 

İlk müşahidələr belə bir fikrə gətirib çıxardı ki, qədimdə 

geomaqnit sahənin istiqaməti indiki maqnit sahənin  əksinə 

olub. 1904 -1906-cı illərdə P.David və B.Bryunessa tərəfindən 

bu nəticəyə  gəlinib ki, lava axıntıları  və yanmış gillər  əksinə 

maqnitlənmişlər. Sonralardan aşkar olundu ki, həm düzünə, 

həm də əksinə maqnitlənmələr müxtəlif yaşlı süxurlarda da rast 

gəlinir, bu da geomaqnit sahənin geoloji tarixdə istiqamətinin 

çoxsaylı qütb yerdəyişməsinə məruz qalmasının sübutu oldu: 

Geomaqnit sahənin qütb yerdəyişməsinə  məruz qalma-

sının həlledici sübutu üçün aşağıdakı faktorlar təsdiq edil-

mişdir. 

1.Eyni yaşlı süxurlar hər yerdə ilkin qalıq maqnitlənməyə 

malikdir və geomaqnit sahənin eyni istiqamətinə uyğundur 

2. İntruziya və lavalarla yandırılan süxurlar tərkibindən və 

ilkin 

Ι

n

 - nin istiqamətindən asılı olmayaraq lava və intruziyalar 

kimi maqnitləniblər (ya düzünə, yaxud da əksinə); 

3.  İlkin maqnitlənmənin lay hüdudunda zonaları ayıran 

düzünə və əksinə maqnitlənmələrini özbaşına maqnitlənmələrlə 

izah etmək mümkün deyil.        

Göstərilən müddəaların təstiq edilməsi üçün 

---

121 

aparılan tədqiqatlar küllü miqdarda faktiki materialların 

toplanmasına və analizinə istiqamətləndirilməsini tələb edirdi, 

hazırki dövrə  qədər müəyyən nəticələr alınmışdır. Birinci və 

aydın alınan nəticələrdən biri İslandiyanın kaynozoy 

vulkanogen-çökmə komplekslərində daykalar və bunlar 

vasitəsilə yandırılmış süxurların 

Ι

n

 nin istiqamətlərinin qarşılıqlı 

münasibətlərinin öyrənilməsi zamanı alınmışdır (cədvəl 6).  

 

Cədvəl 6. 

İslandiyanın vulkanogen çökmə süxurlarında 

Ι

n

 

vektorunun qütbləşməsinin nisbəti 

müxtəlif hallarda 

maqnitlənmənin qütbləşməsi 

         

Ttədqiqat obyekti 

    1 

    2 

   3 

     4 

 Daykalar                           

Qarışıq süxurlar     

Süxurun yanmış hissəsi  

 

Nəzəri nisbətlər 

 

geomaqnit sahənin 

inversiyası zamanı      

süxurda 

Ι

n 

 vektorunun 

özbaşına çevrilməsi 

süxurlarda, yaxud daykalarda 

Ι

n

 vektorunun özbaşına 

çevrilməsi  

    N 

    N 

    N 

 

 

 

 

  N 

 

  N 

 

 

  N 

  N 

  R 

  N 

 

 

 

 

   N 

 

    R 

 

 

    N 

  R 

  N 

  R 

 

 

 

 

  R  

 

  N 

 

 

   N 

    R 

    R 

    R  

 

 

 

 

    R 

 

    R 

 

 

    N 

 

 

 

Bundan sonra 1962-ci illərdə artıq çox yerlərdə buna 

uyğun nəticələr alınmışdır. R.Vilson vulkanogen və bunlar 

vasitəsilə yandırılan süxurlarda 87 hal üçün 

Ι

n

 vektorunun 

istiqamətinin qarşılıqlı münasibətinin öyrənilməsinə baxmışdır. 

Onun nəticələri yeni 

məlumatlarla tamam-

lanaraq (cəd 7) verilmişdir. Onlar göstərir ki, 176 

122

haldan 3 - də 

Ι

n

,  

 

 

Cədvəl 7. 

Ι

n 

 vektorunun qütbləşməsi 

 

Tiplərin 

nisbəti 

Maqmatik 

süxurlar 

Təmas 

süxurları 

 

Hadisələrin 

sayı 

 

           I 

           

ΙΙ 

          III 

          I V 

           V 

       

        N 

         I 

         R 

         N 

          R 

 

        N 

         I 

         R  

         R 

         N 

 

       57 

         7 

      109  

        3 

        0 

I – işarəsi  

Ι

n

 vektorunun aralıq istiqamətidir. 

 

maqnitlənmə vektorunun özbaşına çevrilməsi kimi 

interpretasiya olunmuşdur. Maqnitlənmə vektorunun dönmə 

zonalarının mövcud olmasını 

Ι

n

, vektorunun özbaşına 

maqnitlənmə yolu ilə baş verdiyini izah etmək mümkün 

olmadığından alternativ geomaqnit qütb yerdəyişməsi 

fərziyəsinin qəbul olunması  məcburiyyətində oldular. Keçid 

zonalarının dəqiq və hərtərəfli öyrənilməsi ona görə aparılır ki, 

keçidlərin morfologiyasını eyni zamanda geomaqnit 

inversiyanın ardıcıl və qanunauyğun dəyişməsini izah edə 

bilsinlər.  

Geomaqnit inversiyanın ən güclü sübutlarından biri geniş 

ərazilərdə vulkanogen və çökmə süxurların kəsilişində bir-

qütbülü zonaların sinxron olmasıdır (düzünə  və  əksinə 

maqnitlənmiş zonalar).  Maqmatik və bununla yandırılmış 

təmas süxurlarının qütbləşməsinin müqayisəsi. 

4.1. Geomaqnit qütbləşmə şkalasının tipləri 

Paleomaqnitologiyanın  əsas düz məsələlərindən biri geoloji 

zaman intervalında baş verən geomaqnit inversiyaların 

ardıcıllıqla qurulmasından ibarətdir. Belə ardıcıllıqla 

qurulmalar bir neçə üsulla ola  bilər: üsulun seçilməsi 

---