A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
447
«inqilabi hərəkat» məzmununda xəfif, eyni zamanda sis- temli məna rabitəsi vardır. Coşmaq, aşıb-daşmaq, mahnı qoşmaq söz və ifadələri də həmin ayılmaq və dillənmək məzmunundadır. Cənubi Azərbaycanda şifahi xalq ədəbiyyatı on illər boyu milli ədəbi-bədii təfəkkürün əsas ifadə forması olmuşdur; şübhəsiz, bu, ədəbi dilin sonrakı taleyinə təsirsiz qalmır, inqilabın qələbəsindən sonra meydana çıxan mətbuatın dili də göstərir ki, folklor (eləcə də danışıq) leksikası yazılı dilə nə qədər güclü axınla gəlmişdir. Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət tərkibi Şimalda rus dilinin, Cənubda fars dilinin təsirinə məruz qalır; demək lazımdır ki, hər iki dil – həm rus, həm də fars dilləri anali- tik quruluşlu dillər olduğundan onların təsiri nəticəsində Azərbaycan dilində də analitizm hiss ediləcək qədər qüvvətlidir… Şimalda rus dilinin təsiri daha çox elmi üslub vasitəsilə həyata keçirildiyi halda, Cənubda üslub diferen- siallığının zəifliyi ilə əlaqədar olaraq, ümumiyyətlə, nitq təzahürünün bütün formalarına fars dilinin təsiri özünü göstərməkdədir. Lakin bu təsirdə bir stixiyalılıq da var, adətən, fars sözü, yaxud ifadəsi işləndiyi mətnin leksik tərkibinə uyuşmur, təsadüfi, daha doğrusu, situativ səciyyə daşıyır, məsələn: «Təbrizdə bu günlər taksiçilər bir şanlı – gözəl ebtekara əl qoyublar. Bu ebtekara görə taksiçilər dalı şüşədə şüarlar – adlar Azərbaycan dilində yazırlar» («Koroğlu» məcəlləsi, № 1). Ebtekar («təşəbbüs» deməkdir) sözü burada perspek- tivsiz sözdür və şübhəsiz, leksik-semantik sistemin üzvi tərkib hissəsinə çevrilə bilməz; bəs necə olur ki, Cənubda ədəbi dilin lüğət tərkibi bu cür müxtəlif təmayülləri əks etdirir? Görünür, bunun səbəbini, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, ədəbi dilin düşdüyü mədəni-ictimai mühitdə 448
axtarmaq lazımdır: hadisələrin, ictimai ovqatın sürətlə bir- birini əvəz etməsi, bir sinxron mərhələdə müxtəlif dünya- görüşlərin təmsil olunması müxtəlif nitq təzahürlərini faktlaşdırır (yada salaq ki, Şimali Azərbaycanda da, xüsu- silə 20-ci illərdə lüğət tərkibi belə bir vəziyyətdə olmuşdu – bu da mədəni-ictimai mühitlə bağlı idi…). Doktor Həmid Nitqi öz kitabını iki adla – «Yazı qaydaları (imla qılavuzu)» adlandırır və bunlardan birincisinə haqlı olaraq üstünlük verir; imlaya yox, yazıya, qılavuza yox, qaydaya üstünlük verilməsi, əslində, Şimalda yarım əsr bundan qabaq getmiş prosesi xatırladır. Bu və buna bənzər faktlar göstərir ki, Cənubi Azərbaycanda ədəbi dilin lüğət tərkibi Şimaldakından fərqli norma variantı yaratmır, bəlkə, müəyyən gecikmələrlə ümumi normanın arxasınca gəlir (onu təqlid edir), onu da əlavə edək ki, qeyd olunan hal ümumən ədəbi dillərin tarixində nadir hadisədir. Cənubi Azərbaycanda ədəbi dilin lüğət tərkibi üçün səciyyəvi olan leksik paralellik (əsasən, türk-fars, bəzən də türk-fars-Avropa paralelliyi) universal əlamətdir; həm fonetik, həm leksik, həm də qrammatik normaya aiddir… N.Cəfərov qeyd edir ki, «Şimalda arxaizm faktı kimi qəbul olunan sözlərin Cənubda bəzən çevikliyi diqqəti cəlb edir», bundan sonra isə müəllif yax, paxır, tiri-cəfa sözlə- rini misal göstərir 1 . Əlbəttə, buraya daha bir sıra nümunələri əlavə etmək mümkündür: yağmalanmaq – Onla yağmalandım, onlarla talandım (Araz); qovzanmaq – Füzu- litək göyə qovzandı ahım (F.Hasarlı); arxadaş – Duyuram birbəbir arxadaşları (F.Hasarlı); rəğmən – Buna rəğmən hərgiz bükülmədi belimiz (H.Nitqi) və s. Lakin sual olunur: bu cür arxaik leksik vahidlərin çevikliyinə səbəb nədir?
1 N. Cəfərov. Cənubi Azərbaycanda ədəbi dil (normalar). – «Azərbaycan müəllimi» qəz., 29 noyabr 1988-ci il. 449
Bizim fikrimizcə, bunun bir neçə səbəbi vardır: 1) Şimaldan fərqli olaraq, Cənubda köhnə ictimai quruluşun, münasibətlər sisteminin qalması və buna uyğun olan anlayışların yaşaması: məsələn, rəncbər, ərbab, şah, nökər və s. 2) Şimaldan fərqli olaraq Cənubda ənənəvi estetik mədəniyyətin, etnoqrafik təfəkkürün daha davamlı şəkildə mühafizə edilməsi nəticəsində buna uyğun olan anlayışların yaşaması; məsələn: o abi-həyat cənnəti-məva, guşeyi- viranə, nəsib (olmaq), kəbə, yar və s. (H.Ş.Rəhgüzərin bir şeirindən alınmış bu anlayışlar klassik estetik təfəkkürün məhsuludur. Həmin estetika Cənubda bu gün də yaşayır). 3) Nəhayət, Cənubda ədəbi dilin lüğət tərkibindəki artımın (zənginləşmənin) Şərq kontekstində getməsi; bu, o deməkdir ki, Cənubi Azərbaycanda mədəni-elmi təfəkkür Avropa standartlarını ləng qəbul edir, daha doğrusu, bu standartları milliləşdirəcək (yaxud mənimsəyəcək) mədəni- ictimai şərait yoxdur. İran İslam inqilabından sonra Cənubda ədəbi dil, prinsip etibarilə, stixiyalı surətdə inkişaf edir, halbuki Şimalda lüğət tərkibinin inkişafındakı stixiyalılıq, demək olar ki, aradan qaldırılmışdır; leksik norma, heç şübhəsiz, təbii şəkildə yaranır, lakin bu prosesin linqvistik nəzarət altında olması vacib şərtdir. Cənubda isə belə bir nəzarətin həyata keçirilməsinə 70-ci illərin sonu, 80-ci illərin əvvəllərində imkan yox idi… Hazırda isə mövcud material əsasında müəyyən ümumiləşdirmələr aparmağa ehtiyac duyulur (bu sahədə bəzi işlər artıq görülmüşdür; məsələn, M. Peyfunun lüğətini qeyd etmək olar 1 )… 20-ci illərdən bu günə qədər Cənubi Azərbaycanda ədəbi dilin lüğət tərkibi iki inkişaf mərhələsindən
1 M. Peyfun. Azərbaycanca-farsca lüğət, Tehran, nəşre-daneşpaye, 1983. Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|