A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
453
düşüncə təsir edir; «İnqilabın doğurduğu əhvali-ruhiyyə bədii dilə publisist aydınlıq gətirir, haradasa obrazlılıq səviyyəsini aşağı salır; şeirini yazan-deyən bir qayda olaraq nə deyəcəyini düşünür, necə deyəcəyinə o qədər də fikir vermir…» 1 . Sözün bədii üslubda da publisistik konkretliklə verilməsi dövrün tələbi idi; inqilabi fikir poetik ifadə dumanında itməməli, mürəkkəbləşməməli idi. Publisistik üslubun leksikası bədii üslubun leksikasına nisbətən daha müasir tipli olmuşdur; Əlbəttə, inqilabi hərəkat demokratik ruhu qanadlandırmışdı, ictimai təfək- kürə müasir məzmunlu anlayışlar gəlmişdi 2 . «Koroğlu», «Dədə Qorqud», «Çənlibel», «Odlar yurdu», «Yoldaş», «Araz», «Birlik», «Varlıq» kimi mətbuat orqanlarına da döyüşkən üslub özünəməxsus söz potensiyasını yetirdi. Əlbəttə, publisistik yazıların dilində ən normativ leksikadan tutmuş loru leksikaya qədər hər cür rəngarəng cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrinin dili əksini tapır. «Koroğlu» məcmuəsinin baş məqaləsindən aşağıdakı sətirlərin lüğət tərkibinə baxaq: «Koroğlu» məcəlləsi öz birinci nüsxəsinin nəşr olmasına görə qanlı və nə şanlı bəhmənin inqilabını bütün vətəndaşlara alqış deyir. «Koroğlu» məcəlləsinin yazıçılar heyəti olan azadlıqlardan istifadə eliyərək çalışacaq ki: 1) İmperializmə qarşı tutmağınan onu hər libas və hər şəkildə olduğunu görsədib və ifşa eləsin. 2) İstibdadı və onun üzünə rəngbərəng don geyməsini görsədib və xəlqi başa salmağınan istibdadın bir başqa şəkildə qayıtmasının qabağın alsın…» («Koroğlu» məc., № 6, səh. 1).
1 N.Cəfərov. Cənubi Azərbaycanda ədəbi dil (üslublar), «Ulduz» jur., 1989, № 1, səh. 89. 2 Mirzə İbrahimov. Cənub sovqatı, «Azərbaycan» jur 1981, №5. 454
Vətəndaş, azadlıq, imperializm, istibdad, xəlq və s. ictimai-siyasi məzmunlu leksika mətnin funksiyasını müəyyən edir. Bu anlayışlar oyanmış ictimai şüurun faktı- dır və ümumiyyətlə, 1979-cu il fevral inqilabından sonra bu cür leksik vahidlərin publisistik dildə sıx-sıx işlədilməsi diqqəti cəlb edir. Eyni zamanda həmin qəbildən olan sözlər ədəbi-bədii, hətta elmi üslubda da özünü göstərir, yəni universal hadisədir. Elmi üslubda terminologiya əsasən ənənəvidir – ərəb, fars mənşəli terminlərdən istifadə olunur, bir sıra hallarda isə Avropa terminologiyasına müraciət edilir; prinsip etibarilə, elmi üslubun imkanlarının aşağı olması termi- noloji leksikanın funksionallığına mənfi təsir göstərir. Şübhəsiz, Cənubda elmi üslubun inkişafı kimi terminoloji sistemin inkişafı da Şimaldakı təcrübəyə əsaslandıqda perspektivlidir. Termin paralelliyi də məhz bu yolla aradan qaldırıla bilər. Cənubda ədəbi dilin inkişafı qarşısına çıxan ekstra- linqvistik maneələr hazırda lüğət tərkibinin zənginləş- məsinə imkan vermir, – Cənub bu baxımdan Şimalla müqayisə olunmur; kitab, jurnal, qəzet çapının maksimum məhdudlaşması (yaxud ümumən qadağan olunması) məişətdə işlənən sözlərin ədəbi dilə gətirilməsi prosesini dayandırmışdır. Halbuki burada xalq dilinin böyük ifadə potensiyası aşkarlanmamış qalır. Düzdür, Cənubdan olan söz ustalarının (B.Azəroğlunun, M.Gülgünün, Ə.Tudənin, H.Billurinin, S.Tahirin və b.) dilində indinin özündə də bir sıra koloritli söz və ifadələr işlənir, lakin bu həmin lüğət potensiyasının bütünlüklə istifadəsi deyil – Şimalda geniş funksionallığa malik ədəbi dilin lüğət tərkibi Cənubun xalq dili xəzinəsindən hələ ki, lazımi qaydada faydalanmır. Şimalla Cənub arasında Azərbaycan ədəbi dili lüğət 455
tərkibinin sinxron müqayisəsi göstərir ki, mövcud fərq tarixi-funksional fərqdir; leksik-semantik sistemin daxili tələbindən yox, tarixi inkişaf ərzində ana dilinin mədəni- tarixi, ictimai-siyasi funksionallıq səviyyələrinin müxtəlif- liyindən irəli gəlir.
* * * Şimali Azərbaycanda ədəbi dilin lüğət tərkibinin sovet dövründəki inkişafı; Cənubdakı leksik proseslərdən təcrid olunmur; istər 20-ci, istər 40-cı, istərsə də 70-ci illə- rin sonu, 80-ci illərin əvvəllərində ədəbi dil səviyyəsindəki əlaqələr, şübhəsiz, lüğət tərkibini – leksik normanı da əhatə edir. Deməli, ədəbi dilin lüğət tərkibinin Şimal və Cənubdakı təzahür formaları tarixi-funksional fərqlərə baxmayaraq, vahid orqanizm kimi mövcuddur.
456
NƏTİCƏ
Sovet dövründə Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafı həm əsrlər boyu davam edən təbii axını ilə gedir, həm də ictimai-mədəni təsirləri özündə daha intensiv şəkildə əks etdirir, ona görə də geniş kontekstdə götürdükdə ədəbi dil normasının tarixi sabitliyi qalır, məhdud kontekstdə isə normanın müəyyən inkişaf dövrləri keçirdiyi görünür; bizim fikrimizcə, ədəbi dilin normasını keyfiyyətcə həmin sabitliklə həmin inkişaf arasındakı dialektik münasibət xarakterizə edir. Əlbəttə, ədəbi dilin nisbi sabitlik göstəri- ciləri də, inkişaf sürəti də lüğət tərkibində daha parlaq şəkildə ifadə olunur. Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət tərkibi demək olar ki, tədricən inkişaf edir; müəyyən vaxtlarda türk, yaxud rus dili sözlərinə üstünlük verilib sonradan onlardan əl çəkil- məsi isə inkişafın tədriciliyini pozmur, çünki bu cür təbəddülatlar lüğət tərkibinin daxili ehtiyacından deyil, mədəni-ictimai mühitin özündə subyektiv təsirlərin güclənməsindən irəli gəlir – ədəbi dilin təbii sabitliyi əvvəl- axır belə ifrat meyilləri üstələyir və əslində, həmin təbii sabitliyin ədəbi dilin (deyək ki, onun lüğət tərkibinin) inkişafını idarə etməsi bununla müəyyən edilir. Sovet dövründə ədəbi dilin lüğət tərkibinin optimal tədqiqi iki aspektdən təhlilin metodiki üstünlüyünü qəbul etməyə əsas verir; birinci aspekt analitik-sinxron, ikinci aspekt isə sintetik-diaxron səpkilidir. Analitik-sinxron təhlil lüğət tərkibini mərhələlər üzrə, eyni zamanda üslub planına diqqət verməklə araşdırır, bir, yaxud bir neçə onillik hüdu- dunda lüğət tərkibinin mənzərəsini təsvir edir. Sintetik- diaxron təhlil isə mərhələlər üzrə təsnifdən imtina edir, lüğət tərkibini bütöv keyfiyyət halında araşdırır və əslində
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|