A. N. Abbasbəyli, S. Z. Yusifzadə

 
29
son döyüşə olduqca ciddi şəkildə hazırlaşmağa vadar etmişdi. III Daranın ordusunda təkərlərinə oraqvari 
xəncərlər taxılmış, düşmənə böyük tələfat verən 100 cəng arabası  və 15 döyüş fili var idi. İsgəndərin hərbi 
qüvvələri 40 min piyada və 7 min süvari döyüşçüdən ibarət olduğu halda, III Daranın ordusu təxminən 80 min 
piyada və 12 min süvaridən  ibarət idi. 
           Makedoniya qoşunları Dəclə və Fərat çaylarını keçərək e.ə. 331-ci ilin sentyabrında  qədim Assuriyanın 
ərazisindəki Arbela   şəhəri yaxınlığındakı Qavqamel kəndi ətrafındakı düzənliyə çatdı və məhz burada qədim 
dünyanın ən böyük döyüş əməliyyatlarından biri baş vermişdi.    
 
 
 
 
 
 
 
 İran ordusunun döyüş qaydalarını yaxşı öyrənmiş  İsgəndər öz qoşunlarının ön xəttində 
yüngül silahlı piyadaları yerləşdirmişdi.  Əsas hərbi qüvvələrin mərkəzində falanqa, sol cinahında piyada və 
süvari döyüşçülər, sağ cinahında hetayrlar və adi süvari dəstələri düzülmüşdü. Ordunun  sol cinaha Parmenion, 
sağ cinaha isə İsgəndər özü komandanlıq edirdi. 
   
III  Daranın ordusunun mərkəzində döyüş filləri, cinahlarda   cəng arabaları,  əsas hərbi qüvvələrin 
arxasında isə muzdlu yunan qoşunları yerləşdirilmişdi. Təhlükəli cəhət o idi ki,  İran qoşunlarının cəbhə xətti 
makedoniyalıların cəbhə xəttindən xeyli uzun idi. Belə vəziyyətdə  İran ordu hissələri cinahlardan Makedoniya 
qoşunlarının arxasına keçib onları mühasirəyə ala bilərdi. Buna görə də  İsgəndər sağ və sol cinahların arxasında 
ehtiyat qoşun dəstələri düzür ki, onlar lazımi vaxtda arxa tərəfə çevrilib oradan olan hücumu dəf edə bilsinlər.  
       Babil  satrapı Mazeyin rəhbərlik etdiyi qoşun dəstələrinin müvəffəqiyyətli zərbəsi nəticəsində iranlılar 
Parmenionun komandanlıq etdiyi sol cinaha böyük tələfat verərək makedoniyalıların falanqasını yarıb İsgəndər 
qoşunlarının arxasına keçməyə müvəffəq olmuşdular. 
 Lakin 
İran qoşunlarının həmlələrinin qarşısı tezliklə alınır, hətta  İsgəndər özünün başçılıq etdiyi 
hetayrlar iranlıların sol cinahını  əzərək III Daranın qərargahına yaxınlaşır ki, İran  şahı döyüşün taleyi həll 
edilmədiyi bir anda hərb meydanından qaçır və İran ordusunun arxasına keçmiş İsgəndər qoşunları onlara zərbə 
endirirlər. Bununla da döyüşün taleyi həll edilmiş olur. Makedoniya süvariləri  iranlıları 80 km-lik məsafədə 
Arbelaya qədər təqib etsələr də, başda III Dara və onun satraplarından Bess, Barseant, Satibarzan, Nabarzan və 
digərləri olmaqla iranlıların kiçik bir süvari dəstəsi Midiyanın paytaxtı Ekbatan şəhərinə  çəkilməyə müvəffəq 
oldular. Satrap Mazey isə Babil şəhərinə çəkilir. 
  
Qavqamel 
döyüşündə İsgəndərin tam qələbə əldə etməsi və III Daranın əsas hərbi qüvvələrinin məhv 
olması  Əhəmənilər dövlətinin sonunun çatması demək idi. İran dövlətinin həyati  əhəmiyyətə malik bütün 
mərkəzlərinə yollar açılmışdı. İsgəndər əvvəlcə Babil şəhərinə doğru irəliləmiş, Babil əhalisi isə başda Mazey 
olmaqla İsgəndəri xilaskar kimi qarşılamışdı. İsgəndər burada qədim Mesopotamiya çarlarının titulunu («Babil 
və dünyanın dörd qitəsinin çarı») qəbul etmiş, oradan Suza, Suzdan isə  İran imperiyasının mərkəzi olan 
Persidaya (Parsa) yollanmışdı. Satrap Ariobarzan və dağ tayfaları ilə bir neçə toqquşmadan sonra İsgəndər 
farsların hər iki paytaxt şəhərini- Pasarqad və Persepolu ələ keçirmişdi. 
Antik müəlliflərindən Adrian və Plutarxın yazdıqlarına görə, İsgəndər Persepol xəzinəsindən tükənməz 
sərvət - 180 min talanta qədər pul, çoxlu qızıl və gümüş məmulatı, cəvahirat və s. ələ keçirmişdi. III Daranın bu 
sərvətini daşımaq üçün İsgəndərə min cüt qatır və üç min dəvə lazım gəlmişdi. Dövriyyəyə buraxılmış bu bahalı 
metal yaxın gələcəkdə ellinist dövlətlərinin iqtisadiyyatının canlanmasına səbəb olmuşdu. Elladaya Kserksin 
verdiyi zülm və işgəncənin əvəzini çıxmaq adı altında İsgəndər Kserksin Persepoldakı yüz sütunlu möhtəşəm 
sarayını da yandırmışdı, bu yanğının nəticəsində atəşpərəstliyin müqəddəs kitabı sayılan “Avesta” da məhv 
edilmişdi.      
 
Qısa fasilədən sonra e.ə. 330-cu ilin yazında  İsgəndər Persepolu tərk edərək Midiyanın paytaxtı 
Ekbatana tərəf hərəkət edir, çünki III Dara burada idi. Makedoniya qoşunlarının yaxınlaşması xəbərini eşidən III 
Dara Xəzər dənizini cənubundan keçən yollarla Orta Asiyaya qaçmaq qərarına gəlir. Bu dövrdə o əslində 
Baktriya satrapı Bessin başçılıq etdiyi bir dəstə  İran zədəganının  əsirinə çevrilmişdi.  İsgəndər onları  təqib 
edərək Xəzər dənizinin cənub-qərbindəki Kirkaniya vilayətində onlara yaxınlaşır. Makedoniya süvarilərinin 
onlara çatdığını görən satraplar III Daranı xəncərlə öldürərək təqibdən xilas ola bilirlər.  İsgəndər öldürülmüş 
III Daranı böyük  təmtaraqla dəfn edərək, özünü İran şahlarının qanuni xələfi və bütün Asiyanın çarı elan edir. 
Bu dövrdən etibarən  İsgəndər özünü  Şərq monarxları kimi aparmağa  başlayır ki, bu da yunan-
Makedon  əsilzadələrinin müqaviməti və  İsgəndərə qarşı çoxsaylı  qəsdləri  şərtləndirir. Lakin bunların heç biri 
uğurla nəticələnməmişdi. Bu İsgəndərin sosial dayaqlarının kifayət qədər güclü olmasından xəbər verirdi. 
 Makedoniyaya 
düşmən olan bütün qüvvələrin  Şərqi İran və Orta Asiyada toplaşmaqda davam etməsi 
Şərq yürüşünün davam etdirilməsini tələb edirdi. Xəzər dənizinin  şərqində  cəmləşməkdə olan bu qüvvələrin 
başında özünü IV Artaksersk adı altında şah elan etmiş Baktriya hökmdarı Bess dururdu. Şərqdə hakim olan bu 
qüvvələri məğlub etmədən İsgəndər öz hakimiyyətini möhkəm və təhlükəsiz hesab edə bilməzdi. Digər tərəfdən 
Bess özünü müstəqil hökmdar yox, İran  şahı elan etməklə olduqca ciddi səhvə yol vermişdi.  Əhəmənilər 
dövlətinin varlığına son qoymağı başlıca məqsədi elan edən  İsgəndər  Bessin bu niyyətini cavabsız qoya 
bilməzdi. Lakin Orta Asiyada yürüşü davam etdirmək istəyən  İsgəndər gözləniməyən hərbi çətinliklərə  və 
xüsusilə də öz yaxın adamları arasında qəti müxalifətə rast gəlmişdi. Çarın yaxın silahdaşları onun siyasəti ilə 
razılaşaraq bu siyasətin həyata keçirilməsinə ciddi etiraz edirdilər. 

---