Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

87
Bu  kild  R za Tofiq b yl  Mülazim Öm r Naci aras nda ba layan 
bi v  dilçilik qov as
“Çocuq baxças ”nda iki aya q
r davam etdi. V  bütün bel  qov alar kimi get-ged  mövzudan
uzaqla
; qol-budaq atd ; ilk olaraq dadl -dadl  ba layan  xsi ima v  t lmihl r, söz uzand qca
ac la ma a üz qoydu, h tta ac land . Qov a q
nca “S rv ti-fünun”çular n m hur qov a
hl van  Hüseyn Cahid b y bel  söz  qar
,  air v  doktorla istehza etm
 ba lad ; bu zaman
ba qa bir zabit yazar Raif N cd t b y türkçül rin imdad na qo du.
sacas , yeni m sl k  traf nda xeyli c ngl ildi, 
bi sava lar n ham
nda oldu u kimi bu
sava da da iki t
fd n heç birisi geri ç kilm di; yerl rini qorudular.
Milli  airimizin özü d  qov aya sözl  deyil, i
 qat ld : “Çocuq baxças ”n n bir çox s hif si
eirl rin  dair m ktub v  cavablarla doldu u halda, o da eyni d rgid  “Türkc
eirl r”ini
yay mlama a davam edirdi; “Ömür yolunda, yaxud yolçu”, “Sokak qap
 önünd ”, “Ç kic alt nda”,
mtahan”, “Zavall  qay qç ”, “Günahkar”, “Yavrumuzu çoxaldal m!” m nzum
ri il  “ xtiyar
yirmanç ” m nsur si o mübahis
rin getdiyi aylarda n r olundu.
O zamanlar türkçülük 
biyyat
n n
riyy çil rin  ba
q ed n doktor R za Tofiq, yax
bir taktika yürütm
sin  baxmayaraq sava da “S rv ti-fünun”çular n q
 çald qlar  iddia edil
bilm z. Öm r Naci b y h dsiz qeyr tl  m ktublar
 getdikc  uzun yazma a, yazd qca mür kk bin
daha çox z
r qatma a çal
sa da, “S rv ti-fünun” 
biyyat
n h qiqi önd  g
nl ri- h r yerd
 daima qov a arayan “Qov alar m” yazar  xaric, obyektiv qald lar; do rusu Tofiq Fikr t m rhum
vv ld n b ri M mm d  min b yin açd
 yeni c
ra t
fdar idi, bir neç  ildir türk  airini t viq
edirdi:
1900 v  1901-ci ill rd  M mm d  min b
 yazd
 iki m ktub bu böyük q lbli v  böyük
istedadl  Osmanl
airinin “Türkc
eirl r”  bax
 aç q, k skin  kild  göst rir: “‘S rv ti-
fünun’un bu h ft ki nüsx si ‘K sildimi  ll rin?’ b diyy siyl  (b rab ri, b nz ri olmayan bir  ey
yaradan  eir il ) süsl nmi  olaraq ç xd . Bu n fis  eir üçün sevgili  ll rini t krar-t krar öpür m.
eirin bu 
rd  m nc  x yal n qay si olan t siredici bir m rt
 ç xm . N ri ‘S rv ti-
fünun’dan ç kildiyim bir zamana t sadüf etm
 idi, q zet
 bir  rzi-t
kkür ed rdim.  ndi yaln z
biyyat ad na bu ciddi n fis 
rl rin davam
 xahi  edir m...”
1
1
 25 mart 1317 (1901) tarixli olan bu m ktub, Tofiq Fikr tin o zamanlardak  ruhi halini, ac  hissl rini ifad  etm si v
mm d  min b
 çox güv
n yax n, s mimi bir dost oldu unu göst rm si bax
ndan da diqq
 layiqdir. “Sevgili
qarda m!” s mimi xitab  il  ba layan bu m ktubda zavall
air “Hal ünas bir vicdan qar
nda daim f
rmaya haz r
olan u ursuz üzüntül rini sakit ed  bilm
k z ifliyind n” dolay  cavabda gecikdiyini söyl dikd n sonra bel  davam
edir: “Bildikl rimin, görü dükl rimin yan nda art q ç kilm z oldu umu, bu parlaq z kal lar önünd  m nf tini bilm z,
kar v  z
rini tan maz bir cocuq, bir x st , bir divan
n ba qa heç bir münasib t görm diyimi gördükc , g rçi k ndi
hesab ma m mnun, ancaq onlar n hesab na ac  hiss edir m. Bunun üçün m ni ay blamayacaq q lbl ri tap nca, d rdimi
tökm k, bütün acizliyiml , bütün cocuqlu umla, bütün x st liyiml , bütün divan liyiml  a lamaq, h çq rmaq ist yir m.
n o q lbl rd n biri oldu un üçün... Ah,  min b y qarda m, bel  h r d qiq  z
rl
k ya amaq çox ç tin bir  ey!”
(Bu m ktubun  sli Röv n 
f b yd dir. M n kopyas ndan ald m.-A. Y.)

---

88
kinci m ktubunda,  min b yin “Zavall lar” adl
eirini oxuyark n, Fikr tin evind
meydana g
n m nz
ni t svir edir: “Dinl
nl rin içind  heç birisi s siniz  yabanç  qalm rd .
tta kiçik Haluk bel ... m nzum nizin h r cüml sini, h r k lm sini  zb r edirl r, sözl rinizin heç
birini yaddan ç xarm rlar, fikrinizl  sanki  l-
 yürüyürdül r...”
“Bitirdiyiniz zaman Xalid Ziya b y barmaqlar
n aras nda tutub küll
n siqaras
silk
di. Hikm t yerind  düz ldi, m n ba ar
 t brik üçün n  dey
yimi 
raraq, bel
ziyy tl rd  daima etdiyim kimi 
n bir “
t!”l  gülüms dim, bayaqdan b ri ç
si  ll rinin
içind , saçlar  çiyinl rind , gözl ri dodaqlar
zda, tilsiml nmi  v
rm  dinl
n Haluk, yaln z
O, v ziyy tini d yi dirm di. Ham
z bir göz l  eirin dinl yicisi olmaq c
td n ortaqd q.”
“...Çocuq yerind n qalx b yan ma g ldi, yava ca, ancaq h
canl , dedi ki: -“Bu n  göz l
eir, baba!”
 u urunuza  n böyük t brik,  zizim!...”
“M n öz hesab ma indiy  q
r yazd qlar mdan heç birini bu q
r aç q, bu q
r qüvv tli
bir u ur ni an sin  layiq görm diyim üçün siz  qibt  edir m...”
“...Tamamil  qaney m ki, m n  eird  bir ya ama qay si arayanlardan m:  eiri bir x yal
oyunca  sayanlara qat la bilm
m.”
“..M
 qal rsa, u ur qazanma
n s
bi yaln z v zn deyil, mövzu seçimi, t
vvür v
duy ulanma tövrü, fikirl rin t bli i, ifad  safl
, q sas - bütün qüvv tiyl  söz v  m na uy unlu u.”
Tofiq Fikr t b y, bir çox d
rli m ktubunda Osmanl
airl rinin son zamanlarda  ruz
znin  verdikl ri x fiflik v  çevikliyi aç qlad qdan sonra, bel  bir sual ortaya at r: “Heca v zni,
milli v zn deyil n sad  v zn il
ruz v znl rind n hans na üstünlük verm li? ...Bu b hsd
n
do rusu Xalid Ziya b yin dediyidir- üstünlük verm
 ehtiyac yoxdur,  ruz v znl ri, heca v zni,
hans  olursa olsun, indi ki dan
z dil  uy un g lir, ikisini d  i
rik. Hün r onlar  yararl  v
sirli olaraq istifad  ed  bilm kd dir.”
1
za Tofiq-Öm r Naci qov as ndan sonra t
fl rin sözl rind n çox  airin  eirl ri il  bir
nöqt  tamam anla lm  oldu:  min b y yeni bir 
bi m sl k qurur; bu m sl kin  n bariz c
ti,
türk dilinin, türk qaydalar
n, türk üslubunun, türk ah nginin, türk v zninin, türk h yat
n
Osmanl  lisan  deyil n qar
q strukturda ba ms zl q v  hakimiyy tini t min etm
 çal mas
r;
deyil  bil r ki, Osmanl  imperatorlu u da lark n türklüyün siyas t sah sind  yaratd
 böyük
hadis
 b nz r bir hadis , o zamanlar Yunanla sava  olark n, Osmanl  sah sind  meydana
lmi dir:
min b yin  eirl ri,  üurlu v  ya  üursuz, türk dilinin ba ms zl q v  hakimiyy t
yannam
ridir.
1
 Burada yaln z b zi qisiml rini ver  bildiyimiz bu uzun m ktub, Hisar, 8 Qanuni sani 1318 (21 ocaq 1903) tarixlidir.
Tofiq Fikr t b yin s
t v  üslub anlay
 ifad  etm si bax
ndan çox ön mli olan bu m ktubun ham
 n r
olunmal
r. Biz burada verdiyimiz hiss
ri  slind n kopya etdik (A. Y.).

---