Aparan yol kimi

Fuad  Mammadov
JÜllmıologiya efTcktivli hayat  »  faalivvata aparan  vol
İQTİSADİYYAT  MƏDƏNİYYƏTİN  SOSİAL 
İNSTİTUTUDUR
Mədəniyyəti  elmi  anlamda  bütöv  sosial  sistem  kimi  dərk  etmək, 
inkişafin  məqsəd  və  vasitə  göstəricisi,  “ikinci  süni  təbiət” 
kimi 
görmək, onun  sosial  institutlarına,  eləcə də  iqtisadiyyata  yeni  nəzərlə 
baxıb, qiymətləndirməyə imkan verir.
Bu  gün  biz  mədəniyyəti  statik  hadisə,  iqtisadiyyatın  üst  qurumu 
kimi  nəzərdən  keçirə  bilmərik,  iqtisadiyyat  bütöv  ruhi  və  maddi 
mədəniyyət  sisteminin  bir hissəsidir.  O,  insanın  həyati  tələbatlarının 
ödənilməsinə  istiqamətlənmiş,  ruhi  mədəniyyətin 
maddiləşmiş 
təcəssümü  və  ya 
ruhi  istehsalm  maddiləşməsinə  doğru 
nəticəyönümlü  prosesidir.
Təfəkkür  stereotiplərindən  imtina  etməklə,  mədəniyyətə  bütöv 
sosial 
sistem 
kimi 
baxmaq, 
iqtisadiyyatı 
mədəniyyətin 
komponentlərindən  biri  kimi  görməyə  imkan  verir.  Bunun  üçün 
iqtisadiyyatın  formalaşmasına 
insanın  fəaliyyət  sahəsi  kimi
diqqət yetirmək kifayətdir.
Kulturoloji 
baxımdan  bu,  ardıcıl  proses  olaraq, 
intellektual 
kapitalın 
iqtisadiyə,  ruhi  istehsalın 
maddiyə  çevrilməsi  kimi 
nəzərdən  keçirilir:
1. 
İdeya
2. 
Elmi biliklər
3.  Texnologiyalar
4. 
İstehsal
5. 
Menecment
6. 
Hazır məhsul (istehsal və satış)
İstehsalın  resursları:
7. 
İnsan  kapitalı
8. 
Maliyyə kapitalı (investisiyalar)
9. 
Xammal
10.  Material, texnika və təchizat
11.  Enerji
12.  Tikililər
Qeyd:  Öz  elmi  biliklərinin  istehsalı  (  fundamental  və  tətbiqi 
tədqiqatlar)  yüksək  texnologiyaların  rəqabətəqabilliyini,  qiymətli
170
Fu»d  Mammodov
Kulturologivn cffektivli haval  va fjalivvala aparan vol
kağızların 
idxalı 
səviyyəsini 
və 
ölkənin 
real  müstəqillinin 
yüksəldilməsinə imkan verir.
KULTUROLOJİ  ANLAYIŞLAR
Kulturologiya
  -  
insanın  yaradıcı  həyatı  və  fəaliyyəti,  onun 
mahiyyəti,  xüsusiyyətləri,  tarixi,  inkişaf  qanunları,  nailiyyətləri, 
texnologiyaları və dəyişdirici imkanları  haqqında elmdir.
• 
Mədəniyyətin effektivlik formulu
MƏDƏNİYYƏTİN  EFFEKTİVLİK  FORMULU
Qədim 
dövrlərdən 
indiyə  qədər  həyatın 
mühafizəsi  və 
yaxşılaşdırılması,  insanın  fasiləsiz  artan  tələbatlarının  ödənilməsi 
insanın  mədəni  inkişafının  əsasını  təşkil  edir.
 
Bu  halda  sosial- 
mədəni  tərəqqinin  sürət  və  keyfiyyəti  mədəniyyətin  effektivliyi
 
ilə 
müəyyənləşir.  Cəmiyyətin  mədəniyyətinin 
effektivliyi 
nəqədər 
yüksək olarsa, bir o qədər iqtisadi  inkişaf  səviyyəsini  səciyyələndirən 
ümumi  ictimai  məhsulun 
göstəriciləri  yüksəlir,  insan  inkişafının 
indeksi artır,  həyatın rifah səviyyəsi və keyfiyyəti qalxır.
Mədəniyyətin effektivliyi(F)
Hdyat.fdaliyydt.keyfıvydti(Q) 
Xdrclbr(N) x Vaxt{T)
F  =  —2 — 
N x T
Q  = №
X   = 
cəmiyyətin mədəni səviyyəsi
•  
Həyat fəaliyyətinin  keyfiyyəti -  həyat  fəaliyyətinin  keyfiyyət  və 
xüsusiyyət  məcmuu,  faydalılıq  ölçüsü,  onun  ictimai  və  fərdi 
tələbatları ödəmə qabiliyyəti səviyyəsi.
171

---

Fuad Mam m adov
K u ltu ro lo e iya  e ffck tiv li Naval va fja liv va ta  aparan vol
•  
Cəmiyyətin  mədəni  səviyyəsi-
 
elm,  təhsil,  etika,  idarəetmə, 
hüquq,  texnologiyalar,  istehsal  və  istehlakın  inkişaf səviyyəsi  ilə 
müəyyən edilir.
•  
İnsanın  mədəni  səviyyəsi-
 
onun  bilik,  bacarıq,  mütəşəkkillik, 
mənəviyyatlılıq  və  yaradıcı  fəaliyyətinin  səviyyəsi  ilə  müəyyən 
olunur.
•  
Xərclər  -   təhsil,  tərbiyə,  elm,  idarəetmə,  texnologiya,  istehsal, 
incəsənət,  səhiyyə,  ekologiya  və  digər  sahələrə  sərf  edilən 
maliyyə və əmək xərcləri.
•  
Zaman  -
 
həyat  fəaliyyətinin  yeni  keyfiyyətinə  nail  olmağa 
yardım  edən 
maddi  və  mənəıvi  dəyər  normalarına  sərf edilmiş 
vaxt.
Həyat fəaliyyəti  keyfiyyətinin  artmas,  inkişafasərf edilən  vaxtın 
və xərclərin azaldırlmasıaşağıdakılarla müəyyənləşir:
&  elm və yüksək texnologiyaların  səviyyəsi;
Ф  şəxsiyyətin mədəniyyəti  və onun yaxşı işləmək  istəyi;
$   əmək mədəniyyəti bölüşdürmə münasibətləri;
Ф  ümumi ictimai məhsul  və milli gəlirin səviyyəsi;
Ф  intensiv  faktorlar  (işçilərin  sayının  artırılması  və  xərclərin 
həcminin artırılması);
&  iqtisadiyyatın struktur təkmilləşdirilməsi;
&  ictimai əməyin təşkili və stimullaşdınlması; 
ф  dövlətin hüquqi və etik sisteminin  effektivliyi;
&  səhiyyə, ekologiya, fiziki hazırlıq, idmanın inkişaf səviyyəsi; 
ф  istehlak mədəniyyəti.
Mədəniyyətin 
effektivlik 
formulu 
parametrlərinin 
müəyyənləşdirilməsi  və  qiymətləndirilməsi,  insanın  və  cəmiyyətin 
mədəni  səviyyəsi,  həyat  fəaliyyəti  keyfiyyətinin 
ölçü  vahidinin 
yaradılması  üçün  xüsusi  sosiokulturoloji  tədqiqatların  aparılması 
tələb  olunur.  Bu  məqsədlə,  hal-hazırda  müəllif  tərəfindən 
xüsusi 
testlər hazırlanır.
172
Fuad  Məmmədov
Kulturologiva cffektivli havat  t j  faalivval» aparan yol
MƏDƏNİYYƏTİN  FAYDALI  İŞ  ƏMSALI  VƏ 
ENTROPİYASI
Müasir  dövlət  və  cəmiyyətlərin  mədəniyyət  effektivliyi,  eləcə  də 
inkişaf səviyyəsi haqqında fikir söyləməyə  imkan verən əsas göstərici 
rifahdır,
 
yəni,  əhalinin  zəruri  ruhi  və  maddi  nemətlərlə  -  insan 
həyatım  təmin  edən  predmet,  xidmət  və  şəraitlə  təmin  olunmasıdır. 
Rifah,  müəyyən  dövr  ərzində 
yaradılmış  nemət,  xidmət  və 
predmetlərin  dəyərinin qiymətləndirilməsi ilə ölçülür.
Mədəniyyətin inkişaf səviyyəsi  və effektivlik göstəricisi  olan  rifah 
-  əmək  məhsuldarlığı,  faydalı  iş  əmsalı  və  mədəniyyətin  entropiya 
səviyyəsindən daha çox  asılıdır.
Məhsul  vahidi  istehsalına  sərf olunan  zamanın  miqdarı  ilə  ölçülən 
əmək  məhsuldarlığı,  müəyyən  səviyyədə,
 
intellektual  mədəniyyətin 
inkişaf səviyyəsi və elmi nailiyyətlərin texnoloji tətbiqindən asılıdır.
Enerjinin  dəyişməsi  baxımından  (dövri  prosesdə  işə  çevrilən), 
texnoloji  fəaliyyətin  effektivlik  səciyyəsi olan  mədəniyyətin faydalı 
iş  əmsalı,
 
fəaliyyət  prosesində  işlənən  faydalı  enerji  ilə  sərf olunan 
ümumi enerji  miqdarının  nisbəti ilə  müəyyən edilir.
MƏDƏNİYYƏTİN  FİƏ = ^ f  .olunmuş.faydal,,enerji(iş)
Sdrf.olunmuş.bmumi.enerji(iş)
Ruhi  və  maddi  dəyərlərin  istehsalı  prosesində  ümumi  eneıjinin 
(işin)  faydalı nəticəyə çevrilməyən hissəsinin itirilməsi,“paylanması”, 
yəni  mədəniyyətin  entropiyası
 
baş  verir.  Bunu  aşağıdakı  formulla 
ifadə etmək o lar:
MƏDƏNİYYƏTİN ENTROPİYASI =
Sərf edilmiş ümumi enerji (iş)
çıxılsın
Sərf edilmiş faydalı enerji
173

---