Avtomobil texnikasi

 
92 
 
Mühazirə 13 
Sıxma prosesinin gedişi. Qığılcımla alışdırmalı və dizel mühərrikləri üçün sıxma 
dərəcəsinin seçilməsi. Sıxma prosesinin sonundakı təzyiq və  temperaturun təyin 
edilməsi. 
 
Sıxma prosesi sorma və xaric klapanları bağlı olduqda porşen a.ö.n.-dən y.ö.n.-ə doğru hərəkət 
etdikdə  baş  verir.  Bu  proses  zamanı  mühərrikin  silindrində  olan  hava  və  yaxud  yanıcı  qarışığın 
temperatur  və  təzyiqi  yüksəlir  ki,  bu  da  öz  növbəsində  qarışığın  etibarlı  alovlanmasına  və 
yanmasına səbəb olur. 
Sıxma prosesi politropik prosesdir. Yəni bu proses ərzində silindrlə ətraf mühit arasında istilik 
mübadiləsi  baş  verir.  Bu  proses  zamanı  silindrdəki  təzyiq  və  temperaturun  dəyişmə 
qanunauyğunluğunu müəyyən edən  əsas parametrlər sıxmanın politrop göstəricisi və mühərrikin 
sıxma dərəcəsidir. 
 
13.1. Sıxma prosesinin gedişi və politrop göstəricisinin seçilməsi. 
 
Sıxma  prosesi  zamanı  silindrdəki  təzyiqin  və  politrop  göstəricisinin  dəyişməsi  şəkil  13.1-də 
göstərilmişdir. 
Real  şəraitdə  silindrdə  təzyiqin  dəyişməsi  heç  bir  termodinamiki  asılılığa  tabe  olmayan  çox 
mürəkkəb  qanunauyğunluqla  baş  verir.  Belə  ki,  bu  proses  zamanı  temperatur  və  təzyiqin 
dəyişməsinə  işçi  cismin  temperaturdan  asılı  olaraq  dəyişən  istilik  tutumundan  başqa,  həm  də 
aşağıdakı amillər təsir edir:  
-porşen üzükləri ilə silindr arasındakı boşluqlardan baş verən sızmalar; 
-sorma klapanı bağlanana qədər silindrin əlavə doldurulması; 
-işçi  qarışıqla  silindrin  divarları  arasındakı  istilik  mübadiləsinin  istiqamət  və  intensivliyinin 
dəyişməsi; 
-qığılcımla alışdırmalı mühərriklərdə yanacağın buxarlanması; 
-sıxmanın sonuna yaxın yanacağın yanmasının başlanması. 
 
Şəkil 13.1. Sıxma prosesində təzyiqin və politrop göstəricisinin dəyişməsi. 
 
Həqiqətdə  sıxma  prosesi  dəyişən  politrop  göstəricisi  ilə  baş  verir.  Şəkil  13.1-dən  göründüyü 
kimi  sıxma  prosesinin  əvvəlində  politrop  göstəricisi  (
1
n )  adiabat  göstəricisindən  (
1
k )  böyükdür. 
Buna səbəb sıxma prosesinin əvvəlində silindrin divarlarının orta temperaturunun silindrdəki işçi 
qarışığın temperaturundan böyük olması nəticəsində istiliyin divarlardan işçi qarışığa verilməsidir. 

---

 
93 
Bir  müddət  keçdikdən  sonra  silindrdəki  işçi  qarışığın  temperaturu  silindrin  divarlarının  orta  
temperaturu  ilə    bərabərləşir  və 
1
1
k
n 
  olur  (d  nöqtəsi).  Daha  sonra,  silindrdəki  işçi  qarışığın 
temperaturu  getdikcə  artır  və  silindrin  divarının  orta  temperaturundan  yüksək  olur.  Ona  görə  də 
istilik işçi qarışıqdan silindrin divarlarına, oradan da ətraf mühitə verilir və 
1
1
k
n 
 olur. 
Politrop göstəricisinin dəyişmə qanunauyğunluğunun müəyyən edilməsinin çətin olması və hesabı 
mürəkkəbləşdirməmək  məqsədi  ilə  sıxma  prosesinin  sabit  politrop  göstəricisi  ilə  baş  verdiyi  qəbul 
edilir.  Politrop  göstəricisinin  orta  qiyməti  sıxma  prosesi  ərzində  təxminən  dəyişən  politrop 
göstəricisində olduğu qədər iş alınmasını təmin edir. 
Sıxma prosesini hesablamaq üçün əvvəlcə politrop göstəricisinin orta qiyməti və sıxma prosesinin 
sonunda işçi qarışığın istilik tutumunu təyin etmək lazımdır. 
Sıxma  prosesinin  orta  politrop  göstəricisi  mühərrikin  dövrlər  sayından,  sıxma  dərəcəsindən, 
silindrin  ölçülərindən,  porşen  və  silindrin  materialından,  istilik  mübadiləsindən  və  digər  amillərdən 
asılı olaraq təcrübələrə əsasən təyin edilir. Sıxma prosesinin çox tez bir zamanda (nominal iş rejimində 
015
.
0
005
.
0

s)  baş  verməsi  nəticəsində  silindrdəki
  işçi  qarışıqla  silindrin  divarları    arasındakı 
yekun  istilik mübadiləsi çox cüzi olduğundan orta politrop göstəricisini orta adiabat göstəricisinə 
(
1
k )  görə  qiymətləndirmək  olar.  Bunun  üçün  əvvəlcə  sıxma  dərəcəsi 

  və  sorma  prosesinin 
sonundakı temperatura (
a
T ) görə şəkil 13.2-də göstərilən  nomoqramdan k
1
 tapılır. Nomoqram orta 
adiabat göstəricisi ilə (
1
k ) sorma prosesinin sonundakı temperatur (
a
T ), sıxma prosesinin sonunda 
işçi  qarışığın  temperaturu  (
c
T ),  sıxma  dərəcəsi  (

)  və  havanın  istilik  tutumu 
c
a
t
t
v
mc )
(
  arasında 
əlaqə yaradan aşağıdakı iki tənliyin birgə həlli nəticəsində qurulur: 
                                               



lg
lg
lg
1
1
a
c
T
T
k



,                                                           (13.1) 
                                                    
 
c
a
t
t
v
mc
k
315
.
8
1
1


,                                                                (13.2) 
burada  
                                      






a
c
a
t
t
v
c
t
t
v
t
t
v
t
t
t
mc
t
mc
mc
a
c
c
a





0
0
.                                                (13.3) 
 
(13.3)  tənliyində  havanın  istilik  tutumu 
c
t
t
v
mc
0
)
(
  əvəzinə  işçi  qarışığın  istilik  tutumu 
c
a
t
t
v
mc )
(
 
qəbul olunduqda  nomoqram daha dəqiq qurulur. 
Orta adiabat göstəricisindən asılı olaraq politrop göstəricisinin orta qiyməti aşağıdakı hədlərdə 
qəbul edilir: 
-qığılcımla alışdırmalı mühərriklər üçün 

 

;
.
k
.
k
n
04
0
00
0
1
1
1




 
-dizel mühərrikləri üçün 

 

.
.
k
.
k
n
02
0
02
0
1
1
1




 

 və 
a
T -nın eyni qiymətlərində n
1
-in qığılcımla alışdırmalı mühərriklər üçün qiymətləri dizel 
mühərriklərində  olduğundan  bir  qədər  aşağıdır.  Buna  səbəb  qığılcımla  alışdırmalı  mühərriklərdə 
yanıcı qarışıqda olan benzinin buxarlanması üçün müəyyən qədər istilik sərf olunmasıdır. Bundan 
başqa qarışıqda olan benzin buxarları qarışığın istilik tutumunu artırır. Göstərilən hər iki amil isə 
1
n -in azalmasına səbəb olur. 
1
n
 orta adiabat göstəricilərinə görə təyin edildikdə mühərrikin dövrlər sayının artması və soyutma 
səthinin silindrin həcminə olan nisbətinin azalması nəticəsində 
1
n
-in artdığını nəzərə almaq lazımdır. 
Bundan başqa sıxma prosesinin orta temperaturunun artması və mühərrikin soyudulma
 intensivliyinin 
yüksəlməsi zamanı 
1
n  azalır. Ona görə də eyni şərtlər daxilində hava ilə soyudulan mühərriklərdə 
1
n -in qiyməti maye ilə soyudulan mühərriklərdə olduğundan bir qədər  yüksək olur. Açıq mayeli 
soyutma sistemindən qapalıya keçilməsi də 
1
n -in artmasına səbəb olur. 

---