Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)
Yüklə 162,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
mətıılər sırasmdadır. Нэг bir folklor janrmda təbiot etibarilə ənənənin qonmması və şəkildəyişməsinin özünəməxsusluqları mövcuddur. Bu baxnndan mifoloji rəvayət də istisna təşkil etmir. Bu janrm şəkildəyişmələri lıələ lazımınca araşdırılmamışdır. Bununla bağlı köhnəlmiş vo doqiqbşdirilməyo ehtiyacı olan bəzi görüşlər var ki, bunların da ilk sırasmda əski xalq inanışlarınm yox olub getməsiylə mifoloji rəvayotbriıı də ya ortadan qalxması, ya nağıla və ya digər folklor janrma çevrilməsi şəktində fikirlər yer alır, yəni bütün hallarda o, şüurun digsr formalaryla inteqrasiyaya qabil deyil. Halbuki janr kimi mifoloji rəvayətlərin tarixi inkişafı daha mürəkkəb qanunauyğunlunqlar çəıçivəsində сэгэуап edir [304, s.48]. Mifoloji rəvayətlərdə qarşıya çıxan varhqlara, onlarm yaşadıqlarma inam indi də var. Milli dəyərlərin əriyib itməsi üzərində texnokratiyanın bərqərar olmağı, əlbəttə, təsirini göstərir. Məsələn, bir çoxlan hətta son yüz ildə hal anasmın (alarvadmm) yaxalanmadığma da xüsusi diqqət yetirilməsini vurğulayırlar. Diqqətiçəkən bir fakt isə bundan ibarətdir ki, vaxlilə H.Zeynallı ağız ədəbiyyatı nümunobriııi böbrkən onların sırasmda əsl (fantastik) ııağıllardan «alarvad» adıyla bir bölmə də ayırmışdı [105, s.228]. Folkloıçu alim B.Abdullanm dəqiq müşahidələrinə əsasən, «Albastıdan söhbət düşəndə «babam deyərdi», «пэпэт nağıl deyərdi», atama damşıblaı» və s. bu cür ifadələr işlədilir. Bir dəfə də olsun «gönnüşəm», «şahidi olmuşam» demirlər» [2, s.89-98; 3, s.81]. Eyni zamanda mifoloji rəvayətlər qədər canlı ənəııəııi bütün həyatiliyi ib qoruyub yaşadan ikinci bir folklor janrı yoxdur. Doğrudur ki, bir yandan şüurlar materiyamn batdağma düşür, digər yandan həmin mətnbrdə aııladılanlara mövhumatçılıq, keçmişin qalığı və s. kimi baxılır. Bizo görə bu cəhət ənənəııin get-gedə öz canhlığmı itirməsi, insanların təbiətb bağlarmın getdikcə daha çox qopması, imanın, inamın və etiqadın zaman keçdikcə daha çox zəifləməsi üzündəndir. Həqiqətən texnoloji sivilizasiya insanm ənənə ib bağlarını qoruyub saxlamaqdan daha çox qınr. Ənənəyə qarşı çoxdan bəri başlaımş belə yadlaşma milli mədəniyyətin büllur saflığım pozmuş, bunun da nəticəsində, həb vaxtib H.Zeynallınm da yazdığı şəkildə, «şifahi el ədəbiyyatımız get-gedə daralmış bir dairədə susuz ağaclar kimi solmağa başlamış»dır [105, s.126]. İnformasiyanm yeni yayılma və alınma şəkilbrinin də təsiri ib artıq ümuməıı müasir folklorun prosedura çevrildiyi hazırkı şəraitdə yazılı və şifahi эпэпэ qarşılaşdırması yaxm zamanlaıadək damşıldığı ölçüdə əhəmiyyət kəsb etmir [183]. Əsil folklor ruhunun boy göstərdiyi həmin mətnbrə istinadla isə demək olar ki, xüsusən də yaşlı adamlar arasmda bir hal anasının, cinin və ya digər mifoloji varlığın həqiqətdə var oldıığuna içdon gəbn səmimiyyətlə və imaııla lıəb də inanmaqda olanlar var. Bəzən söybyici axşam düşüb şər qarışanda başma gəbn hansısa hadisəni anlatmaqdan imtina edir, çünki bununla cinbritı, pəribıin və b.-mn diqqətini tizərinə çəkə biləcəyini düşünür. Anlatdıqlarınm gerçək olduğuna inanmaq və inandınnaqla bu anladılanları mövhumat olaraq qavramaq bir-birindən çox fəıqlidir. Təbiətlə vo canlı эпэпэ ib bağlan qopmamış bir cəmiyyətdə qaynağını əski demonoloji təsəvvürbrdən alan inanışlar, həmin inanışlaıa dayaııan mifoloji rəvayətlər və bu hekayətlərdə gerçək olduğuna inamlan varlıqlar keçmişin qalıqları kimi qəbul edib bilməz. Mifoloji rəvayətlər ənrməvi folklor materialı olub fərdbrin yox, kollektivin psixologiyası və təcrübəsinin, hiss və duyğularımn, düşiincələri və təsəvvürlərinin ifadəsidir. Нэг bir folklor janrımn özünün süjet fondu, motiv, obraz və s. dairəsi var. Süjeti baxımındaıı çox hallarda arxaik struktıırlıı nağıllarla paralellik göstərən mifoloji rəvayətbr, bir çox araşdmcımn da lıaqlı olaraq yazdığı kimi, forma ib formasızlıq arasmda dayanır. Amma bu tipli mətnbrin janr kimi bəlli üslubi qanunauyğunlııqlannı mtiəyyon edon də həmin amildir. Məzmuıuındakı osrarəııgizlik, sehrli nağülaıa yaxmlığı bu janrın səciyyəvi əlamətbrindəndir. Mifoloji rəvayətbrlə bağlı fıkirbrdən biri də budtır ki, gııya bu mətnbrin nağıla vo hotta dastana çevrilməsi quldarlıqdan adlayaraq patriarxal-qəbib quruluşundan birbaşa feodalizmə kcçən coıııiyyətdə folklor üçün bir qanunauyğunluqdur [236, s.34; 237, s.12.2]. Halbuki b eb bir qanunauyğunluq yoxdur. Mifoloji rəvayotbrin öz tobii tarixi-mədəni axarı boyunca hansı folklor janrına keçə bibcəyi, bir janr kinıi lıaıısı dəyişikliklərə uğraya bibcəyi problemi də, demək olar ki, öyrənilınəmişdir. Qadim inanışların ortadan qalxınası ib mifoloji rəvayətbrinsə guya yox olması və ya ııağıla çevrilməsi lıkri özliiyündə yarımçıqdır, buna görə də problems heç bir aydmhq gətirmir. Demonologiya ib six bağlanan mifoloji rəvayətlər arxaik m otivbrb doludur və demonoloji göriişbr kompleksi ib zəngindir. Bıı ıııənada nağıla nisbətdə mifoloji rəvayətlər daha qədim folklor janııdır; o, əski mifologiyanm çox mühüm bir əlamətini - insan təxəyyüliinün yaratmış olduğu эп fantastik, qeyri-adi, fövqəltəbii vaıiıqların gerçəkliyinə inamı Yüklə 162,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|