Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

Süjetbri  içəridən  bir-birinə  bağlı  həmin  mətnlər,  bir  qism  tədqiqatçılarm 
fikrincə,  ayrıca folklor jann  kimi  də öyrənilə bilər.  Strukturuna  görə  daha 
çox  sadə olaıı bu  mətnlərdə  bilgilərin  qırıq-qırıq və alayarımçıq,  bəzən də 
ziddiyyətli  olmasmın  başlıca  səbəblərindən  biri  ötürübn  həmin  bilgilərin 
ilkin  mənasının  unudulması  yaxud  itirilməsidir.  Onlann  bir  çoxu 
qəliblənmiş  bəlli  şəkilləri  olmadığma  görə  hər  zaman  ənənəvi  mətn  kimi 
qavramlmır.  Lakin özündə qoruyub saxladığı mifoloji bilgi baxımmdan bu 
mətnlər  əski  xalq  mədəniyyətinin  araşdırılması  üçün  olduqca  qiymətli 
qaynaqdır.  XIX 
əsrdə  Altaya  yerli 
əhalidən  nağıl  və  əfsanə mətnləri
toplamağa  gedən 
rus  şərqşünaslanmn  anladıqları  mənada  burada nağıl  və
ya  əfsaııə  yox,  mərasim  mətnləri,  ovsun,  doğumdan  əvval  oxunan  dualar, 
inisiasiya  ilə  bağh  mətıılər,  ayinlər  vardı  ki,  sakral,  magik  məzmununu 
itirıııəməsi  üçün 
müəyyən  şəraitdə, 
yəni  ocaq  başmda,  meşədə  tonqal
qııağında, 
dan 
yeri  ağaranda  və  s.  oxunmalıydı.  Çünki mifoloji
informasiya  daşıyan  mətnin  söylənməsi,  bu  və  ya  digər  şəkildə  ifası  əski 
ənənədə  öyiid,  yaxud  nəyə  isə  işarə  və  s.  kimi  bəlli  məqsəd  daşıyırdı.  О 
vaxt  yazıya  alınmış  bir  çox  folklor  mətnlərinin  girişində  və  sonundakı 
həmiıı  ınagik  məzmunlu  mıfoloji  mətn  parçalarmm  olmamasmın  bir 
səbəbi  isə  söybyicinin  о  əfsanə  və  nağılları  bəzən  söyləməyə  məcbur 
edilməyindən  gəlir  [216,  s.19-20].  Yerinə  və  zamanına  uyğun 
söylənməyəndə  sakrallığını,  magik  məzmununu  itirəcəyinə  bir  ənənə 
daşıyıcısı  qəlbən  inandığı  və  bundan  da qorxduğu  üçün  söyləyici  mifoloji 
mətııbrdəki  honıin parçaları ifa etməkdən çox vaxt çəkinmişdir.
Əlbəttə  ki,  aynca  hər  hansı  mifoloji  mətndə  dünya  modelinin 
ifadəsiııi  göımək  mümkün  deyildir.  Dünya  modeli  və  onunla  bağlı 
mifoloji  informasiyalar  dağımq  olub  ayn-ayn  mifoloji  mətnlərə 
səpəbnınişdir.  Dünya  modelinin  əsasında  dayanan  həmin  infonnasiyalar 
arasmda  sistemlilik təşkil  edən  bağlılığı  isə  arxaik  dtişüncənin  yaşadıcısı 
və  daşıyıcısı  olan  mif  mətnbrinin  bərpası  əsasmda  üzə  çıxarmaq 
mümkündür.  Bu  baxımdan  mifoloji  rəvayətbr  böyiik  əhəmiyyətə 
malikdir.  Bununla  əlaqədar  ilk  öncə  qeyd  etmək  gərəkdir  ki,  mifoloji 
təsavvtirbr  həm  miflərin,  həm  da  ən  qədim  nağdlarm  məzmun  əsasmı 
təşkil  etmişdir  [379,  s.17].  S.Kaskabasova  görə  isə,  mifoloji  rəvayətlər 
əski  mifın  müxtəlif  dəyişiklikbrə  məruz  qalması,  dini  funksiyası  xaric, 
özünün  yerdə  qalan  bütün  əvvəlkı  funksiyalarmı  itirməsi  və  mövhumata 
çevrilməsi yoluyla əm əb gələn xalq yaradıcılığı janrıdır [237, s.l 10].
Süjet  xəttinin  nüvəsini  demonik  ruhlarla  -   fövqəltəbii  varlıqlarla 
qarşılaşma  təşkil  edən  mifoloji  rəvayətlər  müəyyən  mənada  inisiasiya
mərasimbri  və  adətbrinin  qahqlarmı  əks  etdirir.  Qaynağı  etibarib 
mifoloji  (demonoloji)  təsəvvürbr  sisteminə  bağlanan  və  öztiııəmoxsus 
janr göstəricibri  olan mifoloji  rəvayətbrin siijet xətti adətən  çox qısa olur, 
bəzən  epizodik  hadisə  təsiri  bağışlayır.  Struktur münasibətbr  baxımından 
mifologembrb  də  yaxmlığı  ib   seçilən  mil'oloji  rəvayətlərin  [304,  s.48] 
süjet  əsası  məhdud  sayda  motivbrdən  ibaıotdir.  Yalmz  mifoloji 
dünyagörüşünün  prinsipləri  əsasmda  təsnif  edilə  bibn  mifoloji 
rəvayətlərin  süjetbrinin  genezis  baxımından  arxaik  cizgili  olduğu  aydm 
görünür.
Şifahi  mətn  kimi  folklorşünasm  səlalıiyyətində  olan,  mayasmdakt 
xalq  demonoloji  təsəvvürbrinə  görə  isə  etnoqrafm  tədqiqat  predmeti 
sayılan [232] mifoloji rəvayətlərin  lazımmca tədqiqata cəlb edilməməsinin 
bir  səbəbi  də,  heç  şübhəsiz,  həmin  mətnbrdə  yaşayan  inam  və  etiqadlara 
uzun  müddət  «keçmişin  qalıqlan,  mövhumat  və  geridə  qalmışlıq»70  kimi 
baxılması  olmuşdur.  Nəticədə  canlı  эпэпэ  faktı  olan  bu  folklor 
nümunəbrinə  ciddi  elmi  dəyər  daşımayan  məln  gözüyb  baxılınış,  bu 
üzdən  də  az  qala  bütünlükb  tədqiqatdan  qıraqda  qalmış,  az-çox  toplanan 
materiallara  da  mədəııiyyətin  daşıyıcılarmın  münasibəti  bir  kəııara 
qoyularaq  ayrt-ayrı  «nəzəriyyəbr»in  ölçübrib  yanaşılmışdır.  Iləmiıı 
mətnbrdə  əksini  tapmış  informasiya  və  hadisə  isə  bir  çox  hallarda  lıətta 
hallüsinasiya  (qarabasma)  kimi  dayərləndiribrək  bəzən  rulıi  xəstolikbr 
sırasına  beb  aid  edilmişdir.  Bunun  da  ziyanmı  ən  çox  çəkən  elmbrdəıı 
biri  folklorşünaslıqdır. 
Halbuki  həm  də  mistik  yaşantüar  kimi 
dəyərbndirilmssi  mümkiin  olan  və  bəlli  mədəniyyət  daşıyıcılan 
tərəfmdən  zaman-zaman  da  coşqulu,  hoyocanlı  hal  və ya  qorxu  halı  kimi 
b eb   açıqlana  bilən  о  ruhi  hallarm  əks  olunduğu  mifoloji  rovayotlər 
təbiətb  yaşayan  xalqlarm  mədəniyyətinin  ayrılmaz  paıçasıdır.  Tobii 
halıyla  yaşayan  bütün  ənənəvi  cəmiyyətlər  bir  yerdə  də  şüurun  dəyişik
70  Bu  münasibətlə  Reııe  Gcnonun  fikrini  xatırlatmaq  yerirıə  düşardi:  «Sənin  anlağmdan, 
dorrakə  vn  anlayışından  yüksəkdə  dayanan  пэ  varsa  saym azyana  hamısına  «xiirafat, 
mövhumat»  deyn  dam ğa  yapışdırm ağın  hər  şeydən  asandır.  Bu  baxımdan  rəm zlsr  diliııin 
qiymətini  gözəl  bilən  əski  çağ  insanlarından  biz  çox  uzaqlardayıq.  Həqiqi  «xtirafat»,  əs! 
«mövhum at»  odur  ki,  öınrünü  başa  vurub,  yəni  yox  olub,  kökü  kəsilibdir...  Ancaq 
«xürafat,  mövhumat»  dcyilənin  varlığı  amili  heç  də  göründilyü  qədər  az  əhəmiyyətli  dey­
ildir.  Çünki  harda  пэ  zaman  istərsə  dolaşan  ruh  istənilən  an  simvol  və  mərasim lərə  təza 
can,  yeni  həyat  verərək  itirdikləri  bütün  məna  ilə  onlara  ilkin  yaradılışlarındakı  gıicü- 
qüvvəti  qaytara da bilir» [198,  s.43].  Bu fikirlər g ö rb rn li  alim  P.Boqatıryovun  söybdikləri 
i b   son dərəcə yaxından səsləşir.

---