Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

bağhhğı  yoxdıır.  Mifologemin  açıqdan-açığa  hətta  hind  mifologiyası  ilə 
bağlandığma  dair  fikirlər  mövcuddur.  Həqiqətən  də  İran  mifologiyasmdan 
fərqli  olaraq,  bu  mifoloji  sistemləriıı  lıor  ikisiııdə  Azar  və  Bezar  bədxah 
qiiwələr  kimi  çıxış  edir.  Lakin  indiki  bilgilər  mifologemi  türklərin  hind- 
aribrdən,  yoxsa  hind-arilərin  türklərdən  almış  olduğunu  dəqiq  müəyyən 
elmək inıkam vennir [60, s.14].
Tüık  mifoloji  leksikasmda  bədxah  ruhun  xəstəiik,  bəla  kimi  dəyişık 
atributlanm  ifadə  baxımmdan  çoxnıənalılıq  bıldirəıı  «çor»  sözü  də  diqqəti 
çəkir.  Sözün  qırğızcada  cura  «xəstəlik  adı»,  çuvaşcada  və  altaycada  şar 
«bədbəxtlik»,  «bədbəxt tale»  şəkilləri var.  Tatarcanın bəzi dialektlərində isə 
«xəstəlik,  azar-bezar  gətiıən  ruh»  mənasmda  «çur»  sözü  işlənilir. 
Çuvaşcadakı  dönərgə  təbiətli  «qulyabanı»nı  bildirən  «çer»  sözünü  də 
buraya  aid  etmək  lazım  gəlir  [82,  s.69],  Türk  şaman  inamşlannda  bədxah 
ruhlar  «Çor»  admı  daşımışlar.  Yakut  inamlanna  görə  isə,  heyvanlara zəfər 
toxımduran  «Çörək  uya»  adında  bir  bədxah  ruh  vardır.  Kumandinlərin. 
insaıı  bədəninə  yeriyərək  cürbəcür  xəstəlikbr  törətdiyini  güman  etdikləri 
Çerteqri-aza  və  Şorat-aza  ruhlannm  adında  da  çer//şor  şəkilbriylo  «çor» 
kökii aydm seçilir [уепэ orada,  s.68].
Araşdırıcılann  qənaətinə  görə,  türk  dillərindəki  «çor» sözü (və eləcə 
də  oııun  «çər»  variantı)  rus  dilindəki  «çert»  (mövhumi  təsəvvürlərə  görə 
cəhənnəmdə  yaşayan,  xeyirə  qarşı  dayaııan,  şər  qüvvələri  özündə  təmsil 
edən  fövqəltəbii  varlıq;  bədxalı  ruh,  şeytan,  iblis)  sözii  ilə  müqayisə  edilə 
bilir.  Lakiıı «çeıt’»  sözünün  «şor qiivvə» semantikasmı məhz türk dilbrinin 
təsiri  nəticəsində  qazandığmı  diişünmok  olar  [82,  s.70],  «Çor»  sözünün 
«xəstəlik,  bəla»  anlamı  göstərir  ki,  əski  mifoloji  düşüncə  insanlara  gələ 
biləcək bəlalan, xəstəlikbri  bədxah  ruhlarm adına bağlamış, bu və ya  digər 
demonik obraz kimi  canlandırmışdır.  V.Radlov sözlüyündə də «çor»un sor 
«bədbəxt  tale»,  sorlı  «bədbəxt»,  şer  «uzun  sürəıı  xəstəlik»,  şor  «bədbəxt», 
şorlu  «bədbəxt,  pis  taleli»  və  b.  fonetik  və  semaııtik  variantları  qcydə 
alınmışdır.  «Çor»un əski  türklərdə  «rıılıi  xəstəlik»,  «çorlu»nun «ruhi  xəstə» 
anlamında işləııdiyi lıaqda isə yazılmışdır.
Bədxah  ruhlar  cərgəsini  doldııran  başhca  qaynaqlardan  biri 
kimi 
xəstoliyin  şəxsləndirilməsi  ilə  ənənəvi  təsəvvürbrdə  yaraııan  həmiıı 
demonik obıazlardan  digəri  «çər»dir.  «Xaqanlılar dilincə bədənin ağırhğını 
bildirən  bir  söz» kimi  «çer»  (çər)  şəklində  hələ  M.Kaşqarlı 
«Divan...»ında 
da  «ər  çərləııdi»  (adamm  bədəni  ağırlaşdı),  «ər  özi  çərləndi»  (adam 
xəstələııdi,  bədəni  ağırlaşdı)  savları  tərkibində  qeydə ahnmışdır. Burada da 
adamm  xəstələnməyi,  bədənin  ağırlaşmağı,  nəzərdən  keçirilən 
ənənəvi
demonoloji  tosəvvürbrdə  olduğu  kinıi,  «yig»,  «albıstaaı»,  «yel»,  «azar- 
bezar»  və  digər  bədxah  ruhlann  adıyla  əlaqəbndirilmişdir.  Yaxud 
başqırdlarda  şamanizmin  qalıqlarından  bəlıs  edərkoıı  Ə.İııan  yazır  ki, 
bədəndə  hərarətin  artmasmdan dodaqlarda qabarcıqlar əməb  gəlir ki, omm 
da  ağzı  şeytamn  yalamağı  nəticəsindo  meydana  çıxdığma  inanmlılar.  Bu 
«Uçuq»  deyibn  əsliııdə  Altay  şamamzmmdə  bir  bədxah  nıhun  adı  olınuş, 
hənıin  ruhla  bağlı  təsəvvürlər  soıırakı  zamanlarm  müsəlman  Aııadolıı 
türkbri  arasında  belə  unudulmamışdır  (M.Kaşqarlı  «Divan...»mda  bu  söz 
«uçquk» şəklindadir) [133, s.162-163].
Beləliklə, aydın olur ki,  aktual  demonoloji  təsəvvürlərdə ağrı-acılar 
və  xəstəliklər  belli  bir  demonik  gücün  adma bağlanılmış,  inamlınışdır  ki, 
insanın vücudunu saran şər ruhlar ağrı, sızıltı meydana gətirib, xəstəlikbrə 
yol  açır. Bu üzdən  qədim təbibbrin,  əski  qamlarm başlıca  işi,  inama  göı ə, 
həmin  şər  ruhları  azar-bezara  tutulmuş  adamm  camndan  çıxarmaqdan 
ibarət  olmuşdur.  Demonik  təbiətli  ruhlarm  adınm  sonradan  «xəstəlik» 
mənasında  işlənə  bilməsi  bu  mənada  mifoloji  dimyagörüşimün  bir 
qanunauyğunlıığudur. 
Çünki 
arxaik  düşüncə 
lıor 
hansı 
şəkildə 
xəstəbnməyi,  «azara  tutulmağı»  bədxah  ruhlarm  insanın  canmı  ə b  
keçirməyə  çalışmalarıyla da  izah etmişdir.  Təsadüfi  deyil  ki,  xəstalikbriıı 
arxaik  düşüncədə  şəxsləndirilməsi  bədxah  ruhlar  cərgəsiııi  doldıırmaq 
yoluyla demonoloji sistemin başlıca qaynaqlarmdan birini  toşkil  etmişdir.
Mifoloji  rəvayətlər və türk xalq  demonologiyasmın 
spektrlərini  əks  etdirən  obrazların  simvolikası
Fövqəltəbii  varlıqlar  haqda  «mövhumat  ruhlu»  hekayotbr  xalq 
inaııışları vo xalq demonologiyasının öyrənilməsində başhca qaynaqlardandır. 
İnsamn  demonik  ruhla  qarşılaşmasından  danışan  ibtidai  mifoloji  rəvayət 
məlninin  dünya  söz  sənəti  yaradıcılığmda  epik nağıl janrının  təşəkkiilünün 
başlanğıc  nöqtosi  olduğuna  görkəmli  alim  Y.Meletinski  də  vaxtib  aşkaı 
eyham  vurmuşdu  [284,  s.72-77].  Demonoloji  təsəvvürbrin  məhsulu  olan 
bu  mətnbr,  əsasmda  dayanan  və  sakral-ritual  mahiyyətli  olanla  bağlılığı 
h ə b   qopmayan  əski  inamşları  xalqm  şüurunda  hələ  ki  yaşadır.  Lakin 
mifoloji  rəvayətlərdən  bəhs  etməzdəıı  əvvəl  mifoloji  mətn  anlayışına  da 
qısaca  toxunmaq  istərdik.  Mifoloji  mətn  эп  əski  təsəvvürbrin,  mifoloji 
dünya  monzorəsinin  yığcam,  qısa  va  aydm,  sözlü  ifadəsidir.  İnfoımasiya 
daşıyan mifoloji məna yüklü bu mətnlərin  öz daxili qanunauyğunluğu var.

---