Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

başqırdcadakı  «Tenre»,  tuva  türkcəsindəki  «tirən»  [281,  s.115],  eləcə  də 
digət  türkcələrdəki  «Tenri»,  «Tenqeri»,  «Tiqir», «Tenir», «Deer»lə bağhlığı 
«əski  tiirklərin  mifoloji  görüşlərindəki  təkgözlü  obrazmın  gedərək 
demonoloji  səciyyə  almağı»  baxımmdan  deyil,  daha  çox  obrazın  öz 
evolyusiyası  boyunca  nə-kimi  şəkillər  alaraq,  hətta  əks  anlamlı  mifoloji 
simvolika  ib   yüklənərək  hansı  semantik-struktur  özəllikbr  daşıya  biləcəyi 
baxıımndan diqqəti çokir.
Tiırk 
xalqlannm 
demonoloji 
təsəvvürlərində 
yayğm 
olan 
varhqlardan  biri  də  «ayna»  adıyla  bilinən  ruhlardır.  Şorlarm  mifoloji  və 
ənənəvi  dini  tasəw ürbrm ə  görə,  onlar  bədxah  ruhlardan  olub  Erlikin  yer 
altmdakı  səltənətində yaşayır.  Xakaslar isə  «ayna»  deyən  zaman yamanlıq 
gətirnn bütüıı  acıqlı ruhları nəzərdə tutmuşlar [187]. Yeraltı dünyası həmin 
ruhlann  adıyla  da  «ayna  çer»  (aynaların  yeri)  adlanır.  Erlik  öz  yerindən 
çıxıb adamlarm arasma gəlməz, aneaq lıəmin aynaları göndərərdi.
Q.Donidzenin  xakascadakı  «aynam  tutca»  ifadəsini  şəxssiz  ciiınlə 
hesab etrnəsi həqiqətən əski təsəwürlərin izi sayıla bilər.  Sözün Azərbaycan 
türkcəsiııdəki  «əhval»  anlamı  da  «ayna»nm  semantik  baxımdan  keçirdiyi 
daralmanm  nəticəsi  olub,  şər  qüvvobra  qarşı  mübarizə  bildirən  qədiın 
təsəvvürbrlə bağlıdır [26, s.64-65].
Türk  xalqlarmdan  Uryanxay,  Abakan  tatarlan  və  Altay  xalqlan 
folkloruııda ayna  ib  əlaqəli  nağıl, əfsanə mətnləri geniş yayılmışdır.  Xakas 
eposlarında  aynanın  uşaq  ogurlaması  geniş  yayılmış  mövzulardandır. 
N.Dırenkovanın verdiyi bilgiyə əsasəıı, şorlar «ayna yeyibdi» sözlərini ötən 
əyyamlarda  birinin  öldüyünii  anlatmaq  istərkən  deyərdibr  [214,  s.331J. 
Aynalar hənı də vergi verilməsi hadisəsi ilə əlaqələndirilmişdir.
«Ayna»nm  «yeraltı  səltənət  hakimi,  şeytan,  cin,  iblis»  anlamı  Qorbi 
Sibir  türklərindən  toplanmış  materiallarda  qeydə  almmışdır.  Sözün  altay, 
xakas  və  şor  dilbıinə  aid  ləhcələrdə  işbndiyi,  eyııi  anlayışm  Tomsk 
tatarlannm  dilində  «yek»,  «cek»,  saxa  türkcəsində  isə  «abaası»  sözbri  ilə 
ifadə  edildiyi  göstərilir.  Xakascada həmçinin  «xara ayna»  deyimi  ib  yanaşı, 
həmçiııiıı  «iblis»  demək  olan  «çabal  ayna»  ifadəsi  də  var.  Türk  dilbrində 
«can,  ruh,  ürək,  əhval»  anlamlan  bildirən  bu  sözün  Qərbi  Sibir  türk 
ləhcolərində  «acıqlı  ruh,  demon,  şeytan»  mənasında  işləndiyi  V.Radlov 
lüğətində  də  göstərilir.  Burada  həmçinin  «yeraltı  səltənət  hakimi» 
mənasında  «Erlik  ayna»  tərkibinə  rast  gəlinir.  Qərbi  Sibir  tatarlannın 
diliııdə  «can,  ruh»  sözlərinin  sinonimi  kimi  işbnən  «eyn»  sözü  də,  əlbəttə, 
«ayna»  sözünün  fonetik  variantıdır.  Əski  uyğurcada  «şeytan»  demək  olan
«ayna»mn  xakaslann  dılində  «cin,  şeytan»  mənası  bu  gütı  də  qorıınub 
saxlanmışdır68.
Türk  xalqlannm  demonoloji  abminiıı  xüsusiyyətlərini  əks  etdirən 
obrazlardan  biri  də  «Qaramat»  adıyla  əskidən  yaman  ruh  olaraq  bilinən 
mifoloji  varlıqdır.  «Çuvaş  dilinin  etimoloji  sözlüyü»ndə  «kiremet»  şəkliyb 
bu  sözün bir mənası  «kinli,  acıqlı ruh»  olaraq göstərilir.  Qaramat//Kiremet 
kultu  Volqaboyu  türk  xalqlarımn,  о  ctimbdən  Kazan  tatarlannm  mifık 
dünyagörüşünds  [247,  s.37-39]  özünə  geniş  yer  etmişdir.  Müasir 
Azərbaycan  dilində  bu  əski  demonik  varlığm  adı  «qaramat  basrnaq» 
deyimində qorunub qalmışdır.
Qeyd  olunduğu kimi,  demonologiyada  xəstəlikbrin  şəxsləndirilməsi 
bütövlükdə  bədxah  ruhlann  cərgəsini  dolduran  başlıca  qaynaqlardandır. 
Şəxsbndirildiyi  obyektlə  bağlılığı  qopan  obraz  bədxah  gücüıı  daşıyıcısı 
olan  və  müeərrəd  aıılayışı  bildirən  personaja  çevrilir,  transformasiya 
keçirərək 
demonologiyadakı 
personajlara 
yaxınlaşır. 
Bu 
məııada 
«Qaramat»ın  da  ümumi  semantikası  xəstəlikb  bağlıdır  və  onıın  digər 
anlamlan  həmin  semantikadan  törəmədir.  Yakutcadakı  «mənhus,  bnətə 
galmiş»  anlamındakı  «kanmmıt»  sözü  də  semantik  baxımdan  «qaramat»la 
bağlanır [168, s.33].
Elmi  ədəbiyyatlarda  onun  ərəb  mənşəli  «kəramət»  sözündən 
gəldiyino  dair  fikirbr  də  səsbnibdir  [217,  s.113],  Iakin  söziin  ərobcədəki 
«möcüzə, 
övliyalann 
göstordiyi 
möcüzə» 
mənalı 
«kəramət»b 
əlaqələndirilməsi  doğru  deyil.  Ümumiyyətb,  Qaramat//Kiremet  kultuıum 
sadəco  saxa  türkbrində  varlığı  onu  ərab  moıışəyinə  bağlamağm  miimkiin 
olmadığını  göstərir.  Üstəlik  «bədxah  rulı»,  «şər  qiivvə»  bildirən  anlayışın 
«möcüzə,  kəramət»  yönündə  semantik  keçid  etməsi  də  rast  gəliııən  hal 
deyil.
68  «D ədə  Qorqud  kitabı»ndakı  «Sağış  güniində  ayna  görkli  //  Ayııa  giiııi  oquyanda  qııtbə 
görkli»  sözlərində  «ayna»  ruhla  bağlı  ilkin  mifoloji  anlammı  miihafızə  etmişdir.  Tüık 
xalqlarm dan  qaraimlərdə  da  həftənin  günbrinə  verilən  adlar  içərisində  «cüıııo  axşamı» 
m ənasında  kesayne  kin  və  «cümə»  anlammdakı  ayne  kin  sö zh rin d ə  «ayııa»nın  ocdad 
ıuhları  yad  olunan  adna  axşamı,  adna  günləri  və  deməli,  ruhlarla  bağlıbğı  açıqca  sezilir. 
«Əttöhfət-üz-Zəkiyyə»  (XIV -XV   əsrlər)  abidəsində  bu  söz  «cümə  gtinü»  anlarnmda 
«eyne»  şəklində  işlədilmişdir.  Azərbaycanın  bazi  yörələrində  dada-baba  ruhlarınm  yad 
olunduğu cümə günbrinə «adna günbri» deyilməsi «adna//ayna» sözünün ıuhlar aləmi ilə bağlı 
məzmunundan  xəbər verir.  Pir və  ocaqlann  «Adna» adıyia bağlılığı  Aynamn  ruhlar  və dolaylı 
olaraq d a  əcdadlar dilnyasıyla bağlılığımn eynidir.

---