Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

Dönərgəlik əksəran müvəqqəti xarakter daşıyır. Əski  inanışlara görə, 
demonik  ruhlann  bir  çoxu  görünüş  etibarilə yöndəmsiz,  biçimsiz  olur,  bu 
cəhətləriylə  bir  məna  ifadə  etməyərək  yer  üzündə  yaşayan  varlıqlardan 
seçilirbr.  Asimmetrik  görünüşlü  olan  va  bu  dünyalılann  gözündə  tam  bir 
mənasızlıq  ifadə  edən  həmin  ruhlar  qaranlıq  dünyamn  sakinləridir  [381, 
s.127-129];  onlar  yeraltı  ölülər  səltənətində  aiddir  və  ya  sakrallıqla 
bağlıdırlar.  Məsələn,  Xarəzm  özbəkbri  inanırdılar  ki,  demonik  varlıqlar 
olan  pərilərin  nə  qulaqlan,  nə  bumu,  nə  də  gözləri  var.  Və  ya  Vilyuy 
yakutlan  su əyəsinin  insan görünüşündə olduğuna  inamrdılarsa da,  onu adi 
adamlardan  fərqli  olaraq  qaşsız,  saçsız-saqqalsız,  keçəl  təsəvvür  edirdilər. 
Ebcə də yakutlar еуЬэсэг görünüşlü, əyri-üyrü ağacm hami ruhunun insana 
övlad  bəxş  etmə  gücü  olduğuna  inanırdılar.  Tuvalılarsa  belə  ağaclan 
şamanlann hami yaxud köməkçi ruhlan sayırdılar.
Bənzər  şəkildə  görünüş  etibarilə  eybəcərlik,  şikəstlik,  yanmçıqlıq 
mifik inamlarda qaranhq dünyanm sehrkar-magik gücbri ib  bağlılığm nişanı 
sayılrraşdır  [379,  s.101].  Ona  görə  də nağıllarda  qəhrəmanın  seçdiyi  (və ya 
əcdad ruhlann onlara bağışladığı) эп  çirkin, эп çəlimsiz nə varsa, e b  əslində 
эп  gözəli  və ən gözəgəlimli olanı da odur.  Bu  isə  eyııi  zamanda aktuallığmı 
itirən  və  nağıllara  düşərkən  təbii  olaraq  transformasiyaya  uğrayan  əski 
inamlann  doğurmuş  olduğu  süjet  və  motivlərdən  yalmz  bir  neçəsidir. 
Təsadiifı  deyil  ki,  belə  asimrnetrik  görünüş  öz  paralelini  türk  xalqlannm 
ölülər  dünyası  ilə  bağlı  ənənəvi  demonoloji  təsəwiirlərində tapır.  Bir  acıqlı 
ruh  haqqındakı  yakut  nağılmda  deyilir  ki,  həmin  ruhun  sahiblik  ebdiyi 
səltənətdə 
nə 
varsa 
hamısı 
natamamdır, 
yan-yanmçıqdır. 
Yakut 
inamlanndakı  bədxah  ruhlar  — təkayaqh,  təkgözlü  və  keçəl  varlıqlar  olan 
abaasılar  da  dönərgə təbiətlidır.  Onlar demonik  çiçək ruhunu  da  təkayaqlı, 
təkəlli və qırmızı gözlü varlıq kimi təsəvvür edirdibr [360, s.254].
Şaman  folklorundan  anlaşıldığına  görə  qartal  donuna  düşən  ana 
heyvamn dünyaya gətirdiyi gələcək şamanm tərbiyə olunmaq üçün verildiyi 
şaman qadm  özü də təkayaqiı,  təkgözlii və  təkqollu  bir  ilbisdir.  Çuvaşlann 
ənənəvi  demonoloji  təsəwürlərindəki  ruhlardan  biri  isə  sadəcə  «çurcan», 
yəni «yarımcan» admı daşıyır.
Türk  xalqlannm  nağıl  və  dastaıılarmda  о  biri  dünyam  rəmzləndırən 
düşmən  sərhədinə  çatarkən  qəhrəman  özü  eybəcər  bir  uşağa,  atı  isə  keçəl 
dayçaya  çevrilir  [225,  s.269,  275,  278-279],  yaxud  da  atm  nallan  çıxanlıb 
tərsinə nallanır.  Çünki  о biri  dünyada nə varsa  hamısı  bu  dünyada olanlann 
tərsinədir.  Ona  görə də о biri  dünyada hərəkət edə  biimək üçün bu dünyada 
olanlann  tərsini  eləmək,  yəni  о  biri  dünyamn  öz  atributlannı  qəbul  etmək
lazım gəlir [42]. Eynib yeraltı  dünya ruhu cadugər qannın dedikbrinə hərfı 
mənada  olduğu  kimi  deyil,  onun  dedikbrinin  tərsi  anlaşılaraq  əmol 
olunmalıdır.
Türk xalqları dastanlanndan «Orak və Mamay»m qəhrəmam dönərgə 
təbiətli  olan  təkgözlü,  təkqol,  təkayaqlı keçəl  qadmla  evbnir  ki,  ondan  da 
gəbcəyin  qəhrəmanları  doğulurlar  [225,  s.403;  309,  s.137].  Altay 
eposlannda  isə  yeraltı  dünyasınm  hakimi  Erlikin  köməkçisi  olan  yalqız 
gözlü  ruh -  D ’elbis  Sokor  da  dönərgə  obrazlardandır.  Erlikin  oğlanlannm 
adlannda  «təkgözlü»  mənası  verən  «sokor»  və  b.  epitetbr  bu  varhqların 
dönərgə təbiətli olduqlanm bildirir. Bir sıra demonik varlıqlann adlannm, о 
cümlədən  saxa  türkeəsində  A1  ruhunun  adıyla  bir  kökdən  gələn  «albas», 
«albastaax»  və  b.-nın  «hiylə,  kələk,  al  dili»  anlamlannın  da  bu  varlıqların 
dönərgə olmalan ib  bağhlığı düşünülə bibr.
Asimmetriklik və ya dönərgəlik öz mahiyyətinə görə demonik mənşə 
ib   bağlanır  [309,  s.137].  Demonologiyada  şeytan  da  kor  və  ya  topaldır 
(Qaqauz  nağıllanndab  Topal  Şeytan  bütün  şeytanlann  başıdır).  Xaotik 
məıışəli olduğundan hansısa bir nağjl qəhrəmanı da asimmetrik doğulur. Ağ 
çiçəkdon  insan  yaradan  Ülgendən  fərqli  olaraq,  onu  təqlid  ebyib  insan 
yaradan  Erlikin  yaratdıqlansa  demonik  təbiətli  varhqlar  olduqlanna  görə 
еуЬэсэг və şikəstdirbr. B eblikb, ənənəvi folklor təfəkkürünün  komponenti 
kimi  dönərgəlik motivi öz qaynağı etibarib mifoloji  düşüncədon  gəbn  oski 
görüş və təsəvvürlərb bağhdır.
Mifologiyada  qaranlıq  dünya  ilə  bağlı  demonoloji  varlxqlann  bir 
stixiyası  korluqdur.  Bu  üzdən  də yeraltı  dünyaya  yollanan bir  qəhrəman  о 
biri  dünya  ruhları  üçün  görünməzdir.  Korluq  mifoloji  element  kimi 
demonik  ruhlu  obrazların  atributudur.  Burada  korluq  görməzlikb  yanaşt, 
görünməzliyi  də  rəmzbndirir.  Yəni  kor  yatmz  görməyən  deyil,  həm  də 
görünməyəndir [yenə orada, s.140].
Mifoloji  İcorluğun  bir  başlıca  semantikası  marginal  zonanın  эп 
gərəkli 
əlamətbrindən 
olub  görünmə 
sərhədinə 
işarə 
etməsidir. 
Görünməmək  üçün  qəhroman  geriyə  baxma  və  b.  yasağıııa  boyun 
əyməlidir.  Mifoloji  korluq,  əsasən,  yeraltı  dünya  stixiyası,  xtonik  zona  ib  
bağlanan  varhqlann  bir  atributudur  [175,  s.104].  Nağıllarda  mifoloji  Ulu 
Ananı  rəmzləndirən  obrazlardan  alt  dodağı  yer  süpürən,  üst  dodağı  göy 
süpürən  div  qanlan  da çox  zaman kor olaraq  təsəwür  edilirbr.  Korluq  bu 
baxımdan ölüm statusunda olmağm işarəsi yerində çıxış edir. Görmək gücü 
orta  dünyada  yaşayanlan  о  biri  dünyanm  -   yeraltı  abmin  xtonik 
varlıqlanndan  ayıran  bir  keyfıyyətdi.  Mifık  keyfiyyətli  türk  folklor

---