Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

arxaikliyindən xəbər verir. Mifoloji korluq subyekt vo obyekt münasibətbri 
baxırnından  özündə  ikili  nıəzmun  ehtiva edir.  Yəni  burada  kor olan  nəinki 
görməyəndir,  о  həm  də  göriinməyondir.  Bu  mənada  demonun  mifoloji 
korluğu onu görünməz olana bağladığı kimi həm  də belə bir fıkri  ifadə edir 
ki,  «bizim»  dünya,  «işıqh» dünya ilə «o  biri»  dünyalar arasmda gör(ün)mo 
sərlıədi çətiııliklə dəf olıınandır.
Xalq  demonologiyasında xtonik demonlar  abminin  tam  qərarlaşmış, 
sabit  bir  strukturu  yoxdur.  Burada  funksiyanm  atribut  üzəriııdə  tam  və 
həlledici  üstünlüyü  var.  Personajlar  göriiniiş  baxımmdan  da  böyük  ölçüdə 
amorfdurlar;  şəkilsiz-biçimsiz olmaları ilə səciyyəbnən bu varhqlann zahiri 
cizgilərini  çox çətinlikb  mtiəyyən  etmək olur  ki,  beb  bir cəhəti  də  onlann 
öz təbiətindən  gəlib həmin  varlıqlann həm  də çox asanhqla metamorfozaya 
uğraya  bilmoləri  ilə  əlaqəlidir.  Buna görə  də,  məsələn,  monqol  xalqlannda 
müxtəlif adlar  altında  tanman  acıqlı  bədxah  ruhları  funksiya  və  görünüşcə 
biri-birirtdən  az  fərqləndiklərinə  görə  tam  ayırd  etmək  də  olınur.  Diqqəti 
çəkən  bir də  belə bir cəhətdir ki,  bu varlıqlann  adlarmm mənası qismən  və 
ya  biitünlüklə  üst-üstə  diişə  bilir.  Ona  görə  də  demonologiyadan  bəhs 
olunan  zaman  эпэпэ  daşıyıcısının  bir  çətinliyi  də  bundadır  ki,  hansısa 
personajdan  adma  görə  yox,  zahiri  görünüşü  və  funksiyasına  görə 
damşıldığı zaman məlum  olur ki,  ona birdən-birə bir ııcçə ad, termin  uyğun 
gəb  bilir  [193].  Ovsun  səciyyəli  mərasim  formullarmm  ifadəsi  zamanı  isə 
birinin  digərindən  ayrılmadığı  və  aralarmda  bağhlıq  olduğu  fikrini 
çatdırmaq  iiçün  çox  sayda  demonun  adı  birdən  çəkilir.  Çünki  onlarm 
bırbəbir  fərqləndirilməsinin  həqiqətdə  эпэпэ  üçün  heç  bir  praktik 
əlıəmiyyəti yoxdur və bəzən belə fərqləndirmə ənənənin  təbiəti  baxımmdan 
heç məqsədəuyğun da sayılmıv.
Demonik  varlıqlarm  adları  ilə  əlaqədar  bu  da  diqqəti  çəkir  ki, 
məsələn,  Azərbaycan  mifoloji  mətnlərdə  deyilir:  «Cinlərə  bizdən  yeylər 
deyərik.  Bizdəıı  ycylər  hər yerdə  var,  ancaq  insanlara görsənməzlər»  [41, 
s.124].  Mətnin  öztindən  və  söyləyicibrin  anlatdıqlarından  nəyə  görə 
cinlərə  «bizdən  yeylər»  deyildiyi  ınəlum  olmıır.  Tədqiqatçılar  isə  türk 
mifologiyasmm bir sıra problcmləri  kimi hələlik araşdırılmayan bu m əsəb 
ilə  də  bağlx  belə  güman  edirlər  ki,  demonik  varlıqlann -   cinlərin  bu  adla 
adlandııılması  mifoloji  adlara qoyulan qədim yasaqlardan  gəlnıiş ola bilər 
[41,s.300].
Demonlar  dünyası,  obrazlı  şəkildo  söylənərsə,  hələ  durulmamış, 
aydınhğı,  şəffaflığı  olmayaıı  boz-bulanıq  bir  mövhumi  dünyadır  və 
ümumiyyətlə,  buradakı  personajlar  tək!ik//çoxluq  əlamətbrinə  görə  koskiıı
şəkildə biri-birinə qarşı qoyulmur. Onlar əksərən də yığmaq halmda hərəkət 
edirlər.  Xaotik  başlanğıcı  tənısil  etdiklərindən  nizamsız,  qatma-qarışıq 
hərəkətləri  ilə  insanlann  nizamlı  dünyasma  miidaxib  ctməyə  çalışırlar. 
Beləliklə,  demonologiya  qatı  о  biri  dünyaya  məxsus  varlıqlanyla  dini- 
mifoloji  sistemdə  personajlan  müoyyən  bir  iyerarxiyadan  məlırum, 
nizamsız, xaotik bir aləm təsiri bağışlayır.
Demonologiyada bir sıra xtonik varlıqlara rast gəlinir ki, onlar aktual 
inanışlarla bağlıdır. Məsələn, bir nağıl  mətnində rast gəlinən Hal  obrazt əsla 
mətnin  gerçəkliyə  münasibətini,  yəni  ondakı  fantaziyanın  məzmutnmu 
dəyişo  bilmir,  burada  baş  verənlərin  həqiqiliyinə  onsuz  da  iııand/rmır. 
Halbuki  baş  verənbrin  həqiqiliyinə  mönasibət  baxırmndan  həmin  obraz və 
ümumiyyətb,  bu  tipli  demonik  varlıqlar  mifoloji  rəvayətbrdə  mülıiim  yer 
tutur və beb mətn tipbriniıı janr ölçüstmü  шйэууэп  edən  başlıca  şərtbrdən 
biri  kimi çıxış edir.  Lakin  эпэпэ пэ  qədər çox  arxaikdirsə,  onda  iııaıuşlarla 
bağlılıq da bir о qodor güclü olur və gerçok varlığma münasibət baxımıııdan 
nağıl mətnində rast gəlinən  demonik varhqla mifoloji  rəvayətcbki  demonik 
personajlann  cizgibri  arasmda  forq  minimum  həddə  özünü  göstərir. 
Məsəbnin  mahiyyəti  də  bundan  ibarətdir  ki,  mif  obrazlarınm  vı  ya 
demonologiyadakı  obrazların  aktual  inanışlarla  bağlılıqlarını  itirarək 
inanışlar  sferasmdan  çıxıb  bədii  toxəyyiil  sahəsinə  keçməsi  və  nəticədə 
nağılçılıq  hadisəsiniıı  faktma  çevrilməsi  özlüyüııdən  təbii  yolla  tarixən 
folklor ənənəsinin  təşəkkülünə xidmət etmişdir.  Xtonik demonlar həmçinin 
şerə  boıızor,  qafiyəliymiş  kimi  görünən,  lakiıı  bu  diinyalılar  iiçiin 
anlaşılmayan  sözbr  söyləməyo də  meyllidirbr.  Onların bir başlıca  cizgibıi 
çalıb-oynamağa meylli olmalarıdır.
Xalq  demonologiyasındakı  personajlarm  başlıca  əlamətbrindəıı  biri 
oııların  zoomorfık  cizgibr  daşımasıdır.  Buna  həmin  deınonik  obıazın 
heyvan və ya qıış  görünüşünü əks etdirəıı rudiment do deınok olar.  Zoomorf 
cizgili  demonik  obrazlara hər  hansı  dini-mifoloji  sistemdə  rast  galiııo  bilir. 
Ümumiyyotlo, demoııologiyadakı bütün dönərgə obrazlar tobiət etibarib эп 
müxtəlif  heyvan  cildbrinə  düşməyi  bacanr.  Bütövliikdə  iso  demoııoloji 
varlıqlar  эп  çox  antropomorfık  cizgido  təqdim  olıınurlar,  lakiıı  bu  cizgilər 
hansısa  zoomorf  əlamətlərb  haşiyəbııərək  teriomorf  sociyyoli  olmaqla 
tamamlamr.  B eblikb,  zooantropomorf  varhqların  demonizmi  oıılann 
xtonik  təbiətliliyi,  xaos  başlanğıcı  ib   birbaşa  bağlamr.  Bir  sıra  inaııışlara 
görə  iso  bəzi  dönorgə  varlıqlar  özbri  həb  başlanğıeda  antropomorf  təbbtli 
olmuşlar.  Heyvanlann  guya  əvvəlcə  adam  olmaları,  sonradan  isə 
əınəlbrindən  Tannnın  acığı  gəldiyinə  görə  eəza  olaraq  onları  döndərib

---