Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

heyvan  şəkliııə salmağı  və s.  bu  baxımdan inam və əfsanələrdə rast  gəlinəıı 
motiv kimi  maıaq  doğurur.  Personajm  demonik məkanda yer  dəyişdirməsi 
ən  müxtəlif folklor-mifoloji  ənənəbrdə  təbiət  başlanğıcı,  heyvanat  aləminə 
bağlıhğm  əlaməti  kimi  bu  aləmiıı  cizgilərindən  biriııi  qəbul  etməklə 
müşayiət  olunur.  Bu  baxımdan  geyimsiz  olması,  bədənin  tüklülüyü, 
adamayovuşmazlıq, adamcıllıq və s. motivlər geııiş yayılmışdır.
О biri diinyadan gobn varlıqlarm zoomorfık tobiətliliyinin açıq-aydm 
bir  olaməti  də  onlann  məhz  tüklülüyüdür.  Demonologiyadakı  dönərgə 
təbiətli  obrazlaıın  digər  spesifik  cəhəti  ondan  ibarətdir  ki,  onlar  başqa  bir 
varlığa  çevrilmə  -   sərhədi  keçmə  anmda,  yəni  liminal  vəziyyətdə  ikən 
damştrm,  susqun olurlar.  Demonik personajm transfiqurasiyası  olaraq  onun 
heyvan  cizgiləri  daşıması  adətən  ibtidai  çağ  insanmın  özünü  təbiət 
aləmindən  guya  ayıra  bilməməsi  ilə  əlaqələndirilir.  Arxaik  miflərdəki 
başlıca  obrazlarm  «ikili  təbiətli»  olmasım  da  bununla  izah  etmək 
mümküııdür  [193].  Birmənah  olaraq  ilkin  əcdad  və  mədəni  qəhrəman 
obrazlannı 
demonologiyadakı  personajlardan; 
cildini  dəyişə 
bilən 
ruhlardan,  ölmüşlərin  ruhlanndan,  habeb  cadukun,  sehrkar  obrazlanndan 
aymııaq gərəkdir.
Xalq inamşlanna əsasən demonik personajlar ehtiras düşkünü,  qeyri- 
adi  dərəcədə  şohvotpərəst  olmalaıı  ib   də  seçilirbr.  Bu  təsəw ürbrin  isə, 
görünür,  hami  mhlar və  b.  haqda  mifbrə  bağlanan qaynağı  var ki,  sonralar 
həmin  bağhlıq  öz  ilkin  mifoloji  məzmununu  itirmiş  və  gedərək  artıq  xalq 
demonologiyası  sahəsiııə  çevrilmişdir.  Demonologiyadakı  о  biri  dünya 
varlıqlannm heteroseksual təbiətli olmalan da, ehtimal ki, universal  səciyyə 
daşıyır [315].
Beləlikb,  aktual  inamşlarla  dərin  bağblığı  olan  demonoloji 
təsəw ürbr  mifoloji  sistemin  öyrənilməsi  baxımından  arxaik  etnik-mədəni 
infoımasiyamn  эп  dayamqlı  elementlərini  özündə  qoruyub  saxlayır. 
Demonologiya  bu  mənada  inanışlar  sistemi  kimi  bütün  ənənəvi 
mədəniyyətin  başlıca  məzmununu  təşkil  edir.  Ənənəvi  cəmiyyətdə 
demonoloji  təsəvvür  və  inamlar  xalq  həyatımn  praktik  olaraq  bütün  эп 
müxtəlif sahələrinə ııüfıız edə bilir.
Demonoloji 
sistemin 
öyrənilməsi 
mifoloji 
simvolika 
və 
semantikanm,  ümumən  mifoloji  dünya  modelinin  bərpası  baxımından  son 
dəracə əhəmiyyətlidir. Xalq demonologiyasmın araşdınlması xalqın mənəvi 
mədəniyyətində onun əvəzsiz yeri olduğu gerçəyini  üzə çıxanr. Bu mənada 
demonoloji 
varlıqlann 
ümumtürk  miqyasmda  müqayisəli 
şəkildo 
öyrənilməsi  metodikasmm  hazırlanması,  xalq  demonologiyasmm  ardmda
rrahz  hansı  mifologemlərin,  mental  stereotipbrin  və  mədəniyyat 
simvollarmın  dayandığım  тйэууэп  etmək  olduqca  zəruridir.  Bıı  zaman 
mifoloji personajlarla bağlı  inanışlarda da müxtəlifliyə  rast gəlinocəkdir ki, 
həmin  müxtəlifliyi  hətta  ayn-ayn  türk  ləlıcəbri  arasında  pratürkdən  bəri 
özünü göstərən dialekt fərqliliyinə bənzətmək olar.
Demonoloji  motıvbrə  gəldikdə  bu  motivbr  konkret  personajlarm 
adlarmdan  asılı  olmayaraq,  sanki  «azadca  boşu-boşuna  gazib  dolaşır»,  bir 
personajdan digəri  iizərinə köçür [193]. Mifoloji sistemin minimal vahidbri 
olan  həmin  motivbr,  ebcə  də  funksiyalar  personaj  məkaııında  sərbəst 
dolaşarkən bu və ya başqa demonik obrazın adma qoşulub bağlana bilir.
Əııənəvi  cəmiyyət  insanlannm  arxaik  dünyaduyumu  və  göıiişbı inin 
эп  vacib  elementbrindən  olan  demonoloji  etiqad  və  təsəvviirlərin 
öyrənilməsində  mifoloji  inamlar,  sehirli  nağıllar,  mifoloji  rəvayətlərlə 
yanaşı,  ovsun,  alqış  və  qarğış  kimi  magik  formullar,  yasaqlaı*  da  qiyıaətli 
mənbədir.  Yalnız  mifoloji  personajlarm  siyahısından  ibarət  deyil,  hənı  do 
özünün  əhəmiyyətli  ölçüdə  geniş  dairəli  süjet  və  motivbr  kompleksi  olan 
xalq demonoloji  sisteminin bütün elementbri mifoloji  düşüncə  kateqoıiyası 
ib  six bağhdır.
«Demon»  anlayışına  gəldikdə,  bu  söz  yunan  mifologiyasında 
«hansısa  namolum  ilahi  qüvvə»  anlamı  bildirmişdir.  Olimp  allahlanna  da 
bəzən  «demon»  deyilmişdir.  «Animizm»  terminini  «polidemonizm» 
terminiyb  əvəz ctmək  təklifıyb çıxış edən  din tarixçibri  [253,  s.37-39]  vo 
etnoqraflardan  bir  qnıpu  «ruh»  terminini  do,  ümuıniyyotb,  «demon» 
anlayışı ib  əvəz etməyi uyğun bilirbr [yenə orada, s.53].
Bir anda görünüb sonra уепэ anidon qeybə çəkibn həıııin varlıqla hor 
lıansı  ünsiyyəti  arxaik  düşüncə  yasaq  edirdi.  Bu  qüvvə  xeyirxalı  və  eyııi 
zamanda insana, onun taleyinə birbaşa tosir göstərən bədxalı giic ola bilərdi. 
İnsan həyatındakı bütün baş verənlər onun təsiri  altda oldıığuna görə demon 
taleyə bərabər do tutulmuşdur.
A.F.Losev ibtidai comiyyət haqda elındə qəbul  edilmiş termin kitni  о 
zamankı  insanlann  dünyagörüşünün  dəqiq  ifadəsi  olan  «demoıı»  istilalıı  ib  
bağlı  qeyd  edir  ki,  demonizm,  demonologiya,  polidemonizm 
bıınlar 
həmin  istilalılardır ki,  ibtidai  təfəkkürün  xarakterizə  edilmosindo  bir  qayda 
olaraq  işbdilir.  Biz  yalmz  bu  cohətə  xüsusi  diqqot  yetirmək  istərdik  ki, 
demonizm  heç  hansı  halda  ibtidai  dünyagörüşünün  başlanğıc  morlıobsi 
deyil.  Demon  artıq  abstraksiyanm  olduqca  yüksək  bir  nıorhəbsidir  [266, 
s.310].  N. Berdyayev  isə  deyirdi  ki,  təbiətin  demonlarından  qorxub  dəhşətə 
gələ-gələ dəıniryolları, teleqraf və telefon xətləri çəkmək olmaz [180, s.91].

---

Demon  obrazmda  hətta  preanimizm  qahqlarım  görmüşlər.  İlahi 
qüvvətbr vo  iıısanlar arasmda vasitəçilərə də ümumi şəkildə bu ad verilmiş, 
demonologiyadakı  varlıqlar  isə  sonradan  elmin  dilində  eləcə  həmin 
anlayışla ifadə olunmuşdur. Ayn-ayn mifoloji sistemlərdən danışılan zaman 
«demon»  anlayışmdan  şərti  olaraq  bu  sistembrdəki  ilahlan,  ruhları 
bildirmək üçüıı istifadə olunmaqdadır. Dar mənada isə bu məfhum daha çox 
acıqlı  ıuhları  bildirir.  Adı  varlığm  mahiyyəti  ilə  eyniləşdirən  mülıafizəkar 
arxaik təfəkkiirə  görə  demonik  giicün  adını bilmək onun  iizərində  hökınün 
yetməyinə  bərabərdi.  Görünür,  bu  səbəbdən  də  demonların  adı  ovsun 
mətnlərində  xüsusib  nıühüm  rol  oynayır.  Teonim  və  mifonimlər  qədər 
demonimlər də əski onomastik sistemin bərpasmda başlıca qaynaqlardandır.
Demonlar alənıi  ilə  bağlı mətnlər də adətən yığcam,  kiçik həcmlidir. 
Bədii söz ritualma burada əlıəmiyyət verilmədiyinə görə dili də poetiklikdən 
uzaq,  şəkilsiz-qəlibsiz  olur  vo  bu  mənada  bədii  keyfiyyət  baxımmdan 
dastanla və ya nağılla müqayisəyə beb gəlmir.
Xalq  demonologiyası,  ümumiyyətlə,  demonlar  aləmi  ib   bağlı  nə 
varsa,  bəlli  çevrədə  aparılan  tədqiqatlar  istisna  olmaqla,  uzun  müddət 
araşdırma  obyektinə çevrilməmiş,  diqqətdən  kənarda qalmışdır.  Yalnız XX 
əsriıı  ikinci yansmdan demonlar aləmi folklor,  mifologiya və etııoqrafıyaya 
dair  elmi  araşdırmalarm  diqqət  mərkəzində  dayanmağa başlamışdır.  Lakin 
bu  zaman  da  demonologiya  ilə  bağlı materiallar  aynca  araşdırma predmeti 
olmaqdansa,  oksər  hallarda  xalq  mədəniyyəti,  inamşlar  və  ayin- 
məmsimbrin 
öyrənilməsi 
yolunda 
sadəcə 
mifoloji 
təsəwürlərin 
rekonstruksiyası üçün yalnız xam material kimi mənbə rolunu oynamışdır.
Demonik  varlıqlarla  bağlı  toplamlan  mətnbr  folklorşünaslıq 
baxımmdan  strukturuna  görə  biri-birində»  nə  qədər  kəskin  şəkildə 
fərqbııtnəsə  də,  bu  mətnbrin  sistemləşdirilməsi  və  təsnifatı  onlann 
öyrənilməsi  işində  az  qala  başlıca  məsələlərindən  birinə  çevrilməkdədir. 
Çünki  məzmunun,  veribn  informasiyanın  aparıcı  olduğu  demonoloji 
rəvayətbrlə müqayisədə şifahi yaradıcılıq məlısıılu olan digər mətn tipbrini, 
bütövlükdə  bədii,  stilistik  baxımdan,  kompozisiyasma,  öz  «daxili» 
qunıluşıına və flmksional əlamətbrinə görə təsnif etmək daha asandır.
Beblikb,  universal  tipoloji  yanaşma  tərzi  təbb  edən  demonoloji 
süjetbr  hər  lıansı  ənənədə  inam  və  etiqadlarla  six  bağlıdır.  Müqayisəli 
folklorşünashq  materiallan  əsasmda  apanlan  təhlilbr  göstərir  ki,  özüniSn 
olduqca  mütəhərrik  struktunı  və  elementar  süjet  sxemi  ib   seçilən 
demonoloji hekayətbr və bənzər mətnbr digər narrativ formalanna nisbətən 
stadial planda ilkin olanı sayıla bilər.
Hər  dona  diişə  bibn  canvn  bəlli  bir  əşyada,  quşda  və  ya  digər  bir 
varhqda  olması  demonik  surətlər  üçün  səciyyəvidir.  Nağıl  qəhrəmanları  -  
bahadırlar  üçün  də  xarakterik  sayılan  bu  hal,  yəni  demonik  varlıqlann 
canlarının  özlərindən  kənarda  olması  onların  demonik  olduqlarmın  bir 
nişanıdır.  Demonun  cantnın kənar obyektlərdə  əksi  ib  bağlı  əski  animistik 
görüşbr  isə  zaman  keçdikcə  unudulur  və  unuduldııqca  demonik  nişanəyə 
çevrilir.  Arxaik  düşiincə  azar-bezarı  demonik  varlıqlann,  bədxah  ruhların 
adma  bağladığı  kimi  qorxunc  təbiət  hadisələri  do  onlarla  əlaqələndirilərək 
ayrıca  demonlar  şəklində  təsəvviir  olunmıışdur.  Demonlann  adlarınm 
amlmaqla,  haqlarında  düşüniilməkb  özbrinin  də  hazır  olacaqlarma 
inamlmışdır.  Həmin  şərir  qüvvəbıi  ağla  gətirməyin  də  ətrafa,  varhğa  z.oror 
toxunduracağını  bilməsi  isə  ənənəvi  mədəniyyət  daşıyıcısımn  ruhən  j'özol 
düşünməyə aşkar meyilli olduğundan xəbər verir.
Ənənəvi  xalq  təsəvvürbrində  demonik  varlığın  başlıca  əlaməti  onuıı 
xtonik mənşəyi, yəni kökii  ib  ölübr aləminə bağlılığıdır [193].
Bir  qayda  olaraq  dönərgə  təbiətli  olmalarıyla  səciyyəbnən 
demonlann  mövhumi  xalq  etiqadlarmdakı  bir  tipik  cizgisi  də  cbst i  ib 
yaşamalarıdır.  Lakin  bu  dəstədə  əksərəıı  hansısa  iyeraıxiya,  yoııi  böyiik  vo 
ya  ona  tabe  olanlar  da  olmur.  Demonlann  эп  çox  fəallaşdıqları  zaman 
kəsimi  isə  alatoranlıq,  şər  qarışan  vaxtdır,  yəni  onlar ya  gün  çıxanacaıı,  ya 
gün batandan sonra çox fəallaşırlar.
Ənənəvi  olaraq  elmi  ədəbiyyatda  «demon»,  «demonik  (mifik) 
varlıq»,  «ruh»  anlayışlan  işbdilir  ki,  bu  da  onların  qeyri-ınaddiliyini, 
gerçəkdə var olmamaq  kimi keyfıyyətini oks etdiıir.  «Demon»  anlayışından 
fərqli  olaraq  «mifoloji  varlıq»  anlayışı  isə  həm  demonoloji  sistemin 
personajlarına,  həm  də  nağıl,  dastan  və  b.  mifik  qəlırəınanlara  aid  oluna 
bilir.  Əsasında  insanın  ruh  (demon)  ib   qarşılaşması  mövzusu  dayanan 
arxaik  demonoloji rovayotbrin  strukturıı,  konkret yaşmdan  asılı  olmayaraq 
hər  hansı  ənonodo,  mümkündiir  ki,  arxetip  xarakteri  daşıyan  eyııi  bir 
mifoloji  paradiqmanın  yenidəıı-yenidon  э т э Ь   gəldiyiııi,  təzəbndiyini 
göstorir.  Bütüıı  bunlar  xalq  mədəniyyətində  demonoloji  tosəvviiıbrin 
öbziməyərək, oksinə, onıın  ııə dərəcədə aktual oldıığunun,  folklor ənəııosini 
süjetlərb  песэ  aramsız,  fasilə  vermədən  təmin  etdiyi  və  bebcə,  ənəııənin 
yaşarılığım qoruyub saxladığının da bir sübutudur.

---