Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

əcdad  rulıunıı  köməyə  çağırardılar.  Turkməıı  «Şahsənəm  vo  Qərib»inin 
Çovdır  versiyasma  göro,  Şahsəııəm  bir övliya  kimi  əcdad  ruhuyla  bağlı  ulu 
Qoıqut Atadan dıloyir ki,  sevgilisi Qəribi  hor ciir dərd-bəladan  qomsun  [34, 
s.345].
Qoıqut Ata adı ilə bağlı gah nağıl və gah da rəvayət adı altında tədqiq 
olunan mətıılərdən  çıxış edən araşdıncılar ölümdən qaçmasma  işarət edərək 
onu  şaman da  adlandınrlar.  Həqiqətən  do qazax-qırğızlarm etiqadlarmca эп 
böyük  övliyalardan  sayılan  Qorqut  Ata  qazax-qırğız  baxşılannm  «piri, 
şeyxi»  adlandırılır  («Baxşılann piıi  səıı  deyildiıımi?»).  Ə.Divayev  qırğızlar 
aıasında  miisəlman  müqəddəsi  sayılan  Xorxut  Atanm  qəbrini  adamlarm 
şəfa  tapmaq  ümidiylo  hotta  эп  uzaq  yerlərdən  ziyaroto  gəldikbrini  yazırdı 
[208, s.193].
Əslində Qorqut adı ilə bağlı olan əfsanəbrin böyiik çoxluğu ölümdən 
qaçma  motivinin  dəyişik  variaııtlarıdır.  O,  həm  də  bir  mədəni  qəhrəman, 
demiurq,  mədəııi  aktm  ilk  yaradıcısı  və  ilk  icra  edənidir.  M if dünyasmdan 
gəhm Qorqut Ata haqda tarixi əsərbrdəki  bilgibr, mif motnbri vo əfsaııəbr 
daim  ölümsüzlük  axtaran  bu  obrazm  ümumtürk  xarakteri  daşıdığmı 
göstorir. «Dədə Qorqud kitabı»nda,  şəcəro və tarixi  salnaməbrdə,  əfsanə və 
Oğuz atalar sözbrində adı yaşayan Qorqut Ata mahiyyətdə bir olan varlığın 
ayn-ayrı  şəkilbrdə  təqdimidir.  Oının  şamanlığı  (baxşılar  piri  olmağı), 
şeyxliyi,  təbibliyi  və  ...övliyalığı  biri-birini  tamamlayır  və  biri  digərinə 
bağlıdır.
Azərbaycan  türkbri  arasmda  qeydə  alınan  bir  xalq  inamma  görə, 
dünyada  hər  пэ  varsa  hamtsma  adı  Qorqud  Ata  vermişdir  [91,  s.178]. 
İgidbıə  «ər adı» verəıı Qorqut Ataııın hər nəsnəyə ad verrmsi onu  əsasmda 
söz  dayanan  rnona  abminin  yaradıcısı olaraq  görmək  imkanı  verir.  Qorqut 
Ataıım  hər  şeyi  bılməsi,  qeybdon  «diirlii  xoborlor  söyləməsi»,  əski  keçiş 
kultumm  aparıcısı,  mərasim  lıamisi  olması  da  onu  Göy  oğlu  obrazma 
yaxınlaşdırır.  Şaman  dualannda  onun  haqqında:  «...Su  ayağı  эг  Qorqut  // 
Balaian  son  qorxut  //  Baxşılar  piri  sən  deyilmisən?!»  [209,  s.6,  10-11] 
deyilməsi  iso  Qorqut  Atanm  əskilərdə  bir  hami  ruh  olduğuna  dair  inancm 
qalmtısıdır.  Su mifopoetik düşüncədə yeraltı  dünyasmm  stixiyasi  olaraq  Ər 
Qorqutu da yeraltı dünyasma, əcdadlar abminə bağlayır.
Folakotlordon  qoruycaq  qüdrətdə  sandıqları  və  mədəd  umduqlari  bu 
ulu varlıq  haqqında baxşılar:  «Ölü desəm ölü  deyil  // Diri  desəm  diri  deyil 
Ata Qorqut övliya» -  deyiıdibr ki, bu  sözbrb  sonralar həmçinin  ilk  şaman 
obrazlarma  transformasiya  olunan  Göy  oğullarınm  ölməzliyinə  də  işarə 
edilmişdir.  V.Radlovun  yazıya  aldığı  baxşı  mətnində  Qorqut  Atanm  adı
islam  müqəddəsləri  ıb   bir  sırada  çəkilir.  «Ata  Qorqut  övliya» 
adlandmlması  onun  tanrıçı  türkün  gözündə  ocdad  ruhunun  daşıyıcısı  kımi 
bir ata,  sonralar müsəlmanhğı  qəbul  etmiş türkün nəzəriııdə  iso  bir «vilayət 
issi» -  kəramət sahibi bir övlıya olduğunu göstərir [146, s.517].
Qorqut  obrazımn  qeybdən  xəbər  verməkdən,  ad  qoymaqda», 
oğuznamələri  düzüb  qoşmaqdan,  təbiblik  etməkdən  başlamış  övliyalığa 
qodor  çox  sayda  ınüxtəlif  funksiyalannın  kompleks  halmda  özünii 
göstərməsi də bununla bağhdır.  Ölümdon  qaçmağı  motivi  iso  ilkin  şamanııı 
ölümlə  mübarizəsinin  bir  başqa  şoklidir  və  bunun  islamhğm  qəbulu  ib   bir 
bağhlığı  yoxdur.  Öldükdən  sonra  Qorqut  Atanm  qobrinin  ziyarət  yeıi 
olmağı  vo  bura  ziyarətə  gəbnbri  sağaltmağı  da  onun  hami  şaman  rulıu 
olduğunun sübutudur.  Məzarınm Sır-dəıyada, Dərbənddə, Vanda və b.  neço 
yerdo  göstərilməsi  (Qazaxıstanda  az  qala  hər  vilayətdə  məzaıı  olduğu 
söybnir)  iso  onıın  bəlalardan  qoruyan  hami  ruh  olduğu  inancının  ənəııovi 
görüşbrdəki ifadəsidir.
Türk  etnik-mədəni  əııənəsindo  kosmik  düzənin  dağdması  haqqında 
esxatoloji  modelb  bağlı  fıkirbr  də  ilk  ozaıı,  baxşılar  piri,  eyni  zamanda 
gəbcəyi  bilən,  qeybdən  xəbər  veron  böyük  şamau  və  övliya  Qorqutun  adı 
ilə olaqələndirilir ki,  bu  da türk etnik-mədoni onəııəsindo  Dədə Qorquda  aid 
olunan  elementbrb  bir  bütövlük  içərisindədir.  Tiirk  mifologiyasında 
esxatoloji  modelin bərpası  üçün  olduqca  gərəkli  olan  bu  ınətn  başdan-başa 
Qorqut  Atanm  gəbcəyi  irolicədən  görməsi  və  onun  «qeybdən»  söybdiyi 
xəbərlər,  davranış  stereotipbridir  [106,  s.21-23].  Oğuz  comiyyoti 
baxımından  xaotik başlanğıcla  bağlı  olduğurıa  görə  monfi  qiymətbndiribn 
həmin  davramş  biçimbrini  -   əxlaqi  dəyərbrin  pozulmağım  («...Axır 
zəmanda atalar dururkən oğullar söybyə, analar dıırurkən qızlar söybyə...») 
Qorqut Ata bir-bir sadalayır, buııların goləcok fəlakətbrdən xəbər verdiyini, 
öziinün do «ol günbri» görınək istəınodiyiııi söybyir.
Beblikb, Qorqut Ata obrazı canlı aləmin hadisələrinə bonzor şokildo 
içəridən  hərəkot  halmda  spontan  mahiyyətli  hadiso  olmuş,  tokamiilü 
boyunca  da  ononovi  mədəniyyətin  daxili  <]anunauyğunluqları  üzıə  özü- 
özünü təşkil etmişdir.
Mifoloji  varlıq  kimi  struktur-semantik  xüsusiyyotlorino  göro  Dodo 
Qorqudla  qarşılaşdınla  bibn  obrazlardan  biri  də  tiırkmən  xalq  sufıliyiııdo 
qırxlardan  sayılan  Aşıq  Aydındır.  Xarəzm  vadisi  türkbrinin  mifik 
görüşlərində  Aşıq  Aydın  musiqiçilərin,  baxşılann  pin  hesab  oluııur;  mozan 
da  ziyarətgahdır.  İnama  göro  qəbri  üstə  yatanlarm  yuxulanna  girəıı  Aşıq 
onlara şairlik, baxşılıq gücü verir [224, s.  187].

---

«Koroğlu»nun  türkmən  variantmda  Aşıq  Aydm  ilkin  şaman 
obrazmın  bir  variasiyasıdır.  Azərbaycan  «Koroğlu»sundala  Aşıq  Cünun 
qədər  Aşıq  Aydm  da  arxaik  halda  çoxkomponentli  və  çoxfunksiyalı 
mifoloji  obraz  olan  Koroğlu  surətinin  semantik  törəməbrindən  biri 
saydmahdır.  Hami  ruhlardan  İrkıl  Xocanın,  san  uyğurlara  məxsııs  şaman 
ilahibrindoki  Uluğ  Türkün  yenidən  doğulmağı  kimi  meydana  çıxan  Aşıq 
Aydın  obrazı  bir çox  atributlanna  görə Dədə  Qorqud  obrazına da yaxmdır. 
Onun  haqqmda  ənənəvi  təsəvvürlər  mona  potensialı  zəngin  invariant 
strukturdakı ilkin şaman, baxşılar hamisi və ya pir obrazlanndan da gəlir.
Tiirk  mifoloji  persorıajlar  sisteminin  struktur-semantik  xüsu- 
siyyətlərini  öziində  geııiş  əks  etdirən  hami  ruh  obrazlarmdan  biri  do 
Burkut  babadır.  Türkmənlərdə,  qazaxlarda  yağış  hamisi  olaraq  bilinən  bu 
vaılıq  haqqmda  V.Basilovun  «Müqəddəslər  kultıı  islamda»  əsərində  [173, 
s. 13-40]  ətraflı  danışılır. Bu bılgilərə əsasən,  Burkut baba obrazmm kökləri 
islamdan  əvvəlki  dövrbrb  əlaqəlidir.  Onun  islam  Allahı  ilə  mücadiləsi, 
övladı  olmayanlara  O-ndan  övlad  verməyi  tələb  etməsi,  hətta  xalq 
əfsanələrinin  bəzi  variantlannda  Allah-taala  etməzsə,  həmin  adama 
Burkutım  özünün  övlad  bəxş  edəcəyini  söybməsi  göstərilir.  Onun  öliim 
mələyi  Əzrayıldan  ölmüşlərin  canmı  geri  almaq  üçün  necə  m ücadib 
apardığmı,  hətta  cəhənnəmi  rnəhv  etmək  cəhdini  təsvir  edən  mətnlərə  də 
rast gəlinir [уепэ orada, s.28-29].  İnsanlarm doğulması,  yaşaması  və ölməsi 
iizərində Burxun -  Burkut babanm hökmü olduğu anlaşılır.
öfsanəbrdə  o,  həın  də  tipik  sufı  müqəddəsi  olaraq  göstərilir.  Bu, 
əlbəttə,  mədəniyyətin  həmin  qatmm  öz  təbiətindəki  mistik  ruhdan  gəlir. 
Burkut  baba  bir  çox  rəvayətlərdə  şairlərin,  şamanlarm  hamisi  də  sayılır. 
Bəzən  o,  «Divanə»  adı  ilə  də  çağınlır.  Əfsanələrdən  birində  Burxun  adı 
Divanəyi-Burx  Sorməst  şəklirıdədir.  Buradakı  ekstatik -  vəcd  halıyla  bağlı 
«sərməst»  sözünün  kökbri  Burkut  obrazmın  təşəkkülünün  sonrakı 
mərlıələsində təsəwüfim, xalq sufıliyinin yerinə də işarə edir [173, s.29-30]. 
Bu  adla  çağınlması  onu  türkmən  «Goroğlu»sundakı  ilkin  şaman  olan  Aşıq 
Aydın, Azərbaycan «Koroğlu»sundakı Aşıq Cünun adları ib  eyni statusda və 
semantik bölgüdə  görmək  imkaııı  verir.  Lakin  Burkut babanm  о  biri  dünya 
ib   bağlılığı,  axirət üzərindəki  hökmü,  insanlann  qədərinə  hakim  kəsilməsi 
və  bir  sıra  digər  cizgilər  [уепэ  orada,  s.31-33]  onunla  şaman  mifologiyası 
arasında  paralellər  aparmaq  imkanı  verir.  Mifoloji  mətnbrdə,  əlbəttə,  o, 
açıqdaıı-açığa şaman cizgibri daşımır və Türküstan  şamanlan  da heç yerdə 
Burxun  -   Burkutun  adım  özlərinin  hamibri  sırasmda  çakmirlor.  Lakin
qazax baxşıları müqəddəs  bildikbri  bir sıra varhqlarla yanaşı,  Şayxı-Borxu 
yardıma çağırardılar ki, о da, şübhəsiz, Burkut baba ilə bağlıdır.
Funksiyası  etibarib  Burkut  baba  obrazı  mifık  ilkin  şamarı  haqqmda 
təsəvviirbrə çox yaxmlaşır. Bu baxımdan buryatlardakı  ilk şaman haqqmda 
əfsanəbrb  qarşılaşdırmalar  mifoloji  varhq  kimi  Burkutun  genezisinə  və 
mifolojj  simvolikasma  aydmlıq  gətirə  bibr.  Buryatlar  arasmda  ilk  ocdad 
şaman  «Bürqed»  adını  daşıyır  ki,  bu  ad  türkmən  «Burkut»u  ib  
səsbşməkdədir.  İlkin  əcdad  şamanlann  göybrdə  yaşadıqları  inancı  isə 
Burkutun da göybri dolaşmağı etiqadı ib  üst-üstə düşür [173, s.32-34].
Burxun  ölümə  qarşı  dayanaraq  islam  təsəvvürlərindən  uzaq  bir 
şəkildə göybrin ulu qüwəsi  kimi Allah-taala ib  və ya Əzrayılla mi'ıcadibsi 
də  təbiətiıı  dövrəviliyi  fikrinə  söykənən  ölümsüzlük  ideyasındaıı  gəlir. 
Yağmur  hamisi 
olması 
onun 
bolluq, 
bərəkət, 
artım 
ideyasını 
rəmzbndirdiyini  göstərir.  Xalq  hekayətbriııdə  gəzərgi  dərviş,  qəbndər 
olaıaq  təsvir  edilən  Burkut  özündə  şaman  və  sufı  kompleksinin 
elementbrini  birbşdirir.  Adıyla bağlı bəzi  süjet və elementbriıı  Bəhaəddin, 
Qövsübqzəm  kimi  tarixi  şəxsiyyətbrb  əlaqəbndirilməsi  isə  mədəniyyətiıı 
yalnız mövcudluğu, yaşanlığı şəklidir.
Anadoluda  Yörük  oymaqları  arasmda  uşaqlan  qorxutmaq  üçıhı 
Markut//Merküt  deyibn  bir  quşun  adı  çəkilir.  Bu  obraz  yaşlıların  dərin 
etiqadında  yaşayır  vo  yalnız  adı  anılanlan  qorxudur.  V.Radlov  Altay 
dağlarında  şamanların  keçirdiyi  qurban  məıasimindən  danışarkən  vaxtib 
səma quşu Markut adı çəkilən  qam  dua motni  də  qeydə almışdı.  Radlovun, 
haqqmda  söz  açdığı  Merküt  e b   bir quşdur  ki,  gözə  göriinmür,  onu  yalnız 
bəlli adamlar göriirbr. Yaman ruhlan qorxutmaqdan ötrü çağırılan bu quşun 
Merküt//Markut  adı  ib   türkmənbrdəki  Burkut  və  yakutlarda  şamanlann 
berkut  soyundan  gəlməbri  inancı  arasmda,  mifoloji  semantikalarına  göro 
dəritıbrdən gəbn bir yaxınlıq var,
B eblikb,  üzərində  miişahidə  aparılan  mifoloji  obrazlarm,  hami 
ruhların  cbcə  də  bir  sıra  obraz-anlayışların  funksional  scmantikası 
söyləməyə  əsas  verir  ki,  əski  türk  dini-mifoloji  inanc  sistemində  miihüm 
yerə  sahib  hami  ruh  və  övliya  obrazlarımn  formalaşmasında  böyük  rolu 
olmuş  əcdad  kultu  bir  çox  aspektdən  həmçinin  xalq  müsəlmanlığmın  da 
özülünü təşkil etmişdir.

---