Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

Tüık  xalqlarında  gözə  görünməz  varlıqlarm  daşıdıqlan  çox  sayda 
adlardan  biri  də  «pir»dir.  Qorqut  Ata  haqqmda  da  onun  baxşılar  piri 
olduğu  deyilir.  Anlam  etibarilə  «övliya»,  «hami  ruh»  mənalarma  olduqca 
yaxin  bir  məzmun  bildiıir  və  əslində  övliya  inancmm  islamaqədərki 
ifadosidir;  «şıx,  şeyx»a  yaxın  bir  məna  daşıyır.  Sufılikdə  doğru  yol 
göstorən  kim səbr  bu  adla  tammrdılar.  Bu  məfhum  ayrı-ayrı  türk 
xalqlannda «Qayıb ərən -  pirlərim» şəklində də işlənir.
Əski  türk  dininin  təməllərindən olan əcdad kultu  ilə  birbaşa bağlılığı 
olaıı  bir  obıaz-anlayış  da  «ərvah»dır.  Müsəlman-türk  xalqlarmdan  bir 
çoxunıın  etiqadmca,  gözəgörünməzləri  yalnız  ərvahı  -   hamiləri  olanların 
görə 
bibcəklərinə 
iııamlmışdır. 
Ərvahlar, 
məsələn, 
türkmənlərin 
təsəvviirbrinə  görə,  al  kimi  güclii,  hər  şeyə  qadir  olan  vo  lıər  vaxt  öz 
şəkillərini  dəyişə  bilən  varhqlardır.  Acıqh  ruhlardan  söz  düşəndə  onlar 
zaman-zaman bir «al-ərvah»  ifadəsiııi də işlədirlər. Çuvaş dilində  isə bu söz 
«nıh;  nıhlar,  diinyasmı  dəyişmiş  əcdadlarm  ruhları;  can»  anlamı  verən 
«arpax-saıpax»  ifadəsi  şəklinə  düşmüşdür  [354,  s.80].  Ərəb  mənşəlidir; 
əsasmda  «rııh»  sözü  dayamr;  «ruh»un  cəmi  «ərvalı»dır.  Tatarca  «ərbax» 
(rub,  can),  qazaxca  «əruax»  (əcdad  ruhları,  acıqlı  ruh;  cisimdən  məhrum, 
qeyı i-maddi  fövqəltəbii  varlıq), qırğızca  «arbak» (çağırılan zaman  gələn və 
düşraənləıin  cəzasmı  verən  nıüqəddəs  əcdad  ruhları),  türkməncə  «arvax» 
(acu|lı  ruh,  cin,  qarabasma;  qorxuluq,  ərdov)  kimi  işlənir.  Tiirkmən  dilində 
bu  anlayışın  «acıqlı-ruhlar,  cin-şəyatinbr»  mənasmda  «arvax-jm»  (ərvah- 
cin)  şəkli  də  var  [354,  s.81].  Ərvah  dini-mifoloji  məzmunlu  bir  məfrıum 
kimi  tüık  etnik-mədəni  ənənəsi  ib   bağlı  təsəwürbri  özündə  yaşadır. 
Günlük yaşayışm biitün  çətin anlarında  da hər zaman  nıəhz onlara -  əcdad 
ruhlarına üz tııtulmuşdur.
Türk  mifşünaslığmdakı  qənaətə  görə,  türk  mifologiyasında  təbiət 
obyektləri  -   dağ,  su,  ağaclar  özlüyündo  ilahi  dəyorlər  daşımaqdadır;  yəni 
onlar  Tannnın  «parçaları»,  daha  doğrusu,  funksiyalandır.  Həırıin  təbiət 
obyektbrinə 
bağlanan 
hami 
ruhlar 
iso 
Tannnm 
funksiyalannm 
şəxsləndirilmiş ifadəbıidir [10, s.12-13].
Türkbrin  əski dini-mifoloji dünyagörüşündə hami ruh anlayışı mühürn 
yer  tuturmuşdur.  Bir  fikrə  görə,  mühafızəkar  deyibcək  qədər  stabil  olan 
ənətıəvi  türk  şüurundan panteonun  asan-asan  silinməyən  əski  tannlandır  ki, 
xalqın yaddaşında uzıın  zaman hami ruhlar şəklində yaşayır, çox sonralar da 
dastan  qəhrəmaıılanna  çevrilirbr.  Q.Ksenofontov  beb  bir  prosesin  izini  эп 
əski  tann  saydığı,  həqiqətdə  isə  Tanrım  yalnız rəmzbndirən,  O-nun  ifadəsi 
olan  varlıqlardan  biri  kimi  ilahi  dəyər  daşıyan  qurdda  görmüşdür.  Əslindo
onənəvi türk düşüncəsində qurd  heç  zaman  tann  məqamma yükKəklilnıəmiş, 
ümumiyyətb  isə  hər  nəsnənin  yaradıcısı  bilinən,  zamaııa  sığınayaıı  və 
mokansız təsovvür olunan tək Tannya heç vaxt şərik qoşulmaııuşdır.
Türklərin dini-mifoloji  dünyagörüşündəki qorııyucıı  rıılılann  təbiətinin 
anlaşılması baxımından  V.Boqorazm  vaxtib:  «yakut tannları  (ilahları)  vahid 
bir  sistemdə  birləşmirbr.  Onlar  panteon  təşkil  etmirbr,  sadacə  yaıı-yana 
dtizülüdürlər.  Ürünq  Ayıı  Toyon  və  Uluu  Toyoıı  dalıa  aşağı  soviyyədoki 
başqa  ilahlan  təşkiledici  mərkaz  deyil»  [350,  s.100]  -   şəkliııdə  söylədikiəri 
də, şübhəsiz, iççi və b.  k. adlarla bilinən haıni rııhlarla bağlıdır.  Öziinəməxsus 
mifoloji  tesəwürlərdən  doğulub  genezisdə  keçid  mərasimbri  təsisçisi  və 
himayəçisinə  bağlanan  hami  ruhlar  dəyişik  şəkilbrdə  tosəvviir  oluna 
bılmişdir.  Şamanizmdə  hami  şaman  ruhlandır  ki,  şamanm  о  biri  diinyaya 
yollanan  ruhu  kimi  anlaşılır,  başqa  bir  deyimb,  şamanm  о  biri  -   ruhlar 
aləmindəki  mövcudiyyət  şəkli  olaraq  qavranılır.  Şamana  döşündən  süd 
verən,  onu  ruhlar  abmi  ib   əlaqəyə  hazırlayan  yeraltı  dünya  qızlan  olan 
ruhlar  sonradan  ona  da  hami  olurlar.  Mahiyyət  etibarib  do  hami  şaman 
ruhlan  və  şamanın öz ruhu  eyni  bir  funksiyanm  icıaçısı  olaraq  çıxış  edirbr. 
Xakaslarda  son  zamanlaradək  ilk  öncə  dağ  (tağ  eezi)  və  sıı  (sıığ  eezi) 
ruhlannın varlığmdan bəhs  olunurdu.  Şorlann  inancına görə  isə qaın-şamana 
эп çox yardım göstoran dağ ruhlarıydı.
Türkbrdə övliya anlayışı  və haıni rulı obrazlarından danışarkən  «ata» 
anlayışma da toxunmaq  lazım gəlir.  Ata mifoloji  düşüncədə axirot dtiııyası, 
yer stixiyası  və bu  məııada da əcdadlar dünyası  ib   bağlanır.  Mərıovi-rıılıani 
yaradıcı  olan  «ata»nm  başlanğıcdakı  bir  funksiyası  da  acdadlar  dünyasına 
qırılmaz tellərb  bağlı  mərasim  hamisi  obrazma  aid  olmağı  idi.  Yoııi  «Ata» 
axirot  dünyası  ib,  axirət  diiııyası  sakinbri  olan  varlıqlarla  bağlılıqdaydı. 
«Ata»  adı  özliiyündo əcdad  haqda tosəvviirbro açıq-aydın  işaro edir.  «Ata» 
obrazmda  mədəni  qəhrəman,  bəlli  bir  ölçüdə  də  demiurq  cizgibri  aydırı 
sezilir.  Axirotb   bağlandığmdan  «əcdad»  inisiasiya  aktuıdakı  hami  (əcdad 
şaman)  ruhunun eynidir.  Təsadüfı  deyil  ki,  sonralar  xalq  inanclarındakı  ilk 
türk  övliyaları  da  çox  zaman  e b   bu  adla  adlandırılmışlar.  Xı/ır  pey- 
ğəmbərin  müqəddəslik  bəxş  etdiyi  «Həkim»  adlanaıı  Süleymaıı  Bakirqaııi 
iso öz əsoriııi  məhz onun  haqqmda dediyi:  «Xızır  İlyas  atam  var» -   sözbri 
ib başlayır.
Ata bəlalardan  qoruyan,  hifz ebyən  ruhdur.  Qırğız Ata  qırğız elini  və
b.  qoruyan ruh olduğu kimi.  Türk etnik-mədəni ənənəsində mifoloji  zəmində 
təşəkkül  tapan  vo  mədoııi  qəhrəman,  ilkin  acdad,  ebcə  də  morasim  lıamisi 
olaraq  səciyyəbndirilə bilən Qorqut Ata, İrkıl Ata  və daha neçə obraz var ki,

---