Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

bu  adla  birgə  amlırlar,  Qaraimlərin  dini-mifoloji  görüşlərindəki  qoruyucu 
mhlardan  biıi  də  Karqıl  Ata  admda  mifoloji  varlıqdır.  Xarəzmdə  şiələrin 
axırmcı  imamına həsr olunaıı  ibadotgah  Qaib Ata adını daşıyırdı.  Teleutlarda 
ıso yeraltı  dünya  ruhlanndan olan Erlikə  böyiik sayğı  əlaməti  olaraq  «Atam» 
(Adam)  deyərdilər.  Saqay  mifbrinə  görə  də  Erlik  xanm  bir  adı  «Ada» 
(ata)dır.  Müqoddəslik  haləsiııə  bürünüb  xalq  arasmda  böyük  ehtiram 
qazanan  ulu  ozanlar,  qamlar  da  bu  «ata»  adını  daşıyırdılar.  Sonralar  xalq 
sufıliyi  ruhımda  şcirlər  yazan  Ata  ünvanlı  sufiləri  isə  əski  baxşılann 
davamçıları  saymağm mümkünlüyü haqda  fikir bu mənada özlüyündə elmi 
əsasdan  ınohnım  deyil.  Yəni  türklər  içərisində  sufılik  bir  axm  kimi 
gücləııdikcə  şcyxləro  (şıxlara),  hikmət  sahibi  olan  şəxslərə,  kəramət  sahibi 
övliya dərvişlərə  də  «Ata» adı verilorok,  mosəbıı,  Çoban  Ata,  Mənsur Ata, 
Hakim Süleyman Ata, Z.ongi Ata, Domirçi Ata... deyilmoyo başlanmışdı.
Tıirk  «ata»  anlayışınm  onun  müqəddosliyindən  gələn  «əcdad  ruhu», 
«övJiya»  məzınıınu  vardı.  Türküstanm  müxtəlif  bölgələrində,  qırğız 
çölloriııdə  Övliya  Ata  kimi  coğrafi  adlar  oralaıda  qəbirləri  olan  türk 
övliyalarınm  adlan  ilə  bağlıdır.  Yer  adlarmda  isə  həmçiııin  «pir,  ocaq» 
anlamı  daşıyır.  «Baba» kimi  «Ata» ünvanı  bozon  ulu  dağların  adlarında da 
işləıto  biinıişdir.  Əbülqazi  Bahadır xan (XVII əsr) «Ttirk şəcərosi»  osorində 
yazır:  «Tiirk  xalqı əziz adamlarına «ata» deyir; məsəbn, Həkim Ata, Seyyid 
Ata» [400, p.53].
«Ata»  adıııı  daşıyan  varlıqların  bilici  olmaları  onlann  qeyb  aləmi  -  
göriinımzlor  düııyası  ılə  bağlılıqlanndan  gəlir.  Köküııdə  «ata»  məfhumu 
daysman  «ata-saqun»,  M.Kaşqadı  «Divan...»ında  «həkim,  hikmət  sahibi, 
miidrik,  bılici»  kimi  mənalandmhr.  «Saqun»  isə  karluqlarda «qam»  demək 
idi.  Atillamn  qurduğu  Hun  dövlətindəki  bir  bilgə  -   müdrik  do  «Ata-kam» 
adı daşmıışdır.
’l urkmənlərdə  dastan  söyləyicilori  moktobinin  başçısı,  baxşıların 
anlatdıqlarına  görə,  özü  də  «Goroğlmmun  çox  sayda  qolunu  bilən  Xoca 
baxşınm  digər  bir  adı  Ata-baxşı  idi.  «Ata»  ilə  bir  kökdən  gələıı  «Atam» 
adına N.Aşmarinin  «Çuvaş  dili  sözlüyü»ndo  «hansısa bir  ilah,  tanrı,  allah» 
şəklində  verilən  açıqlama  isə  yanlışdır  [354,  s. 104].  Çünki  Bibliyadakı  ilk 
insamıı  -   Adonıin  hansı  transformasiyalardan  keçərək  çuvaşlarda  mifoloji 
vo  demonoloji  varhqlar  sırasma  bu  anlamıyla  песэ  daxil  ola  bildiyi 
özlüyündə tam bəlli deyil.
Türk  xalqlannın  oııoııovi  dünyagörüşündə  ruh  lıəyatı  (eləco  «məna 
aləıııi»)  ilə  bağlanan  övliya, qoruyucu ruh vo b.k. varlıqlarm admda işlənən 
bir  komponent  də  «baba»dır.  Burkut  Baba,  Zəııgi  Baba,  Baba  Qambar,
Dehqan  Baba,  Yel  Baba...  kimi  hami  ruhlarm,  mifoloji  varhqlann, 
mərasimləriıı  baş  icraçılarının  və  s.  adlarmda  rast  gəliııir.  Qodim  türkcədə 
«Babay»  şəklində  do  işlonmiş  olan  sakral-ruhani  səciyyali  bıı  söz  miixtəlif 
türk  dillorinda  «ulu  ata,  əcdad  ruhu  «  mənasım  qomyaraq  buıılara  bağlı 
«başçı,  ağsaqqal»  və  b.k.  anlam  ifado  etmişdir.  Tatarlaıda  siinnot 
mərasimini  keçirən  şəxsə  veribıı  ritııal-dini  mozmunlu  «babaçı»  adı  da 
sözün  artıq həmin  «ulu  ata,  ocdad» anlamlarından  töromodir.  «Ata»,  «şıx», 
«dədə»,  «nənə»...  ilə  yanaşı,  «baba»  sözü  də  övliya  göziiylə  baxılan, 
müqəddəs  sayılan  şəxslorin  basdınldığı  türbə,  məzar  adlarında  yiiksok 
tezliyə malikdir.
Azərbaycan türkloriniıı  inaırı  və  etiqadlar sistemində  geııiş yer  tııtan, 
qədim  tarixə  malik  pirbrin  və  ocaqların  adlarmda  bu  moııada  «baba» 
komponentino  sıx-sıx  təsadıif  edilir.  Buradakı  qədim  ocaqların,  tiirbə  və 
pirlərin  daşıdığı «Cingir Baba»,  «Diri baba»,  «Qırxlar Baba»,  «Yel  Baba», 
«Ağ  Baba»,  «Atlı  Baba»...  kimi  adlar  dərin  qatlardan  golir  vo  arxaik 
rituallarla  bağlı  inamların  izloriııi  yaşadır.  Araşdırıcıların  qoııaətiııo  görə, 
tərkibində  «baba»  sözü  olan  pirlərin  böyük  çoxluğu  yiiksoklikdo,  dağ  və 
qayalardadır ki, bu da dağ ruhuna inamla bağlıdır.
Əcdad  vo  hami  ruh  aıılayışlarıyla  qarşıhqlı  bağhlıqda  nozərdən 
keçirilə  bibn  anlayışlardan  bir  digəri  də  «dədo»  mollııımııdıır. 
M.Kaşqarhmn  «Divanü  lüqatit-türk»ündə  Oğıızca  olduğıı  cjcyd  cdibıı  bu 
sözün  «cədd,  əcdad»  anlamı  var.  Qədim  inanışlarla  bağlı  okıb  moııovi- 
ruhani  ata  özəlliyi  daşıyır.  Göriinməzlər dünyasıyla,  ilalıı  alomlo  bağlılığm 
əlamətbrini  özünda  daşıyan  bu  söz  təsəvvüf  sistemiııdo  rəmzi-tirfani 
səciyyəli  olub,  təriqətbrdə  mortobo  adı  da  bildirmişdir.  «I )odo»  moflıumu 
pir,  ocaq  adlarmda  (Azorbaycanın  Tovuz  bölgosiııdoki  Aldocb  ocağı, 
Şamaxıda müqoddəs daşınm şəfaverici  güciino  iııanılan  Dədo ( iiiııoş  piri  və
b.) da yiiksək tezliyə malik anlayışdır. Sonrakı çağların on sayılan cl aşıqları 
da «dədə» adıyla tammr, bilinirdibr.
«Gayibdən  dürlü  xəbərbr61  söybyən,  Haq-təalaııın  könliino  ilhaın 
etdiyi»  övliya  Qorqud  Ata  özü  do  bir  dododir.  Dodo  Qorqud  tiirk 
mifologiyasinda  arxaik  strukturlu  obraz,  «islamm  beb  qopuzuyla  borabor 
müsəlman  övliyası  surotindo  qəbul  etmoyo  məcbıır  oldıığu»  mifoloji 
varlıqdır.  «Həqiqi  tiirk  ruhunun  daşıyıcısı  olan»  (B.Ögel)  bu  varlığın  bağlı
41  Arxaik  düşüncəni  yaşadan  folklor  ənonnsinda  şairanə  s ö z b r  о  biri  diiııyayla 
əlaqələndirilmişdir  [314].  Qcyd  etmək  lazımdır  ki,  ənənəvi  mDdsniyyət  üçüıı  poctik  sözə 
həınçinin canlı  varlıqmış kimi  münasibot göstərilməsi  də xarakterik  olnııışdıır.

---