Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

olduğu  mifoloji  kompleks  etnik-mədoni  ənənənin  ən  dəriıı  qatlanna  qədər 
işbmişdir.  Orta Asiya yazılı abidəsi olan «Dost Sultan tarixi »nə görə Qorqut 
«baxşılarm, bütpərəstbrin peyğəmbəridir».  Ulu Nəvayi «böyük ilham sahibi» 
deyə yad  eybdiyi  Qorqutıın tiirk xalqı arasmda tamdılmağa ehtiyacı olmayan 
məşhıır  bitı  olduğunu  və  olacaqlan  irəlicədən  xəbər  verdiyini  deyir. 
Münəcciınbaşı  «Səhaifiil-əxbar»ında  türkmanlar  içərisiııdə  Qorqut  Ata  adlı 
övlij'anın  varlığmdan  söz  açır,  «qədimüz-zaman  Türkman  qaba  eli  bəyində 
Qoıcıut  Ata  ııam  bir  əhli-əziz  vardı»  deyir.  II  Sultan  Murad  zamanmda 
qələınə  aiınıraş  «Tarixi-aIi-Səfcuq»da  deyilir  ki,  Osmanlı  səltənətinin 
müjdəsini  Dədə Qoıqut vermişdir [145, s.7].
Özünün ilkin strukturunu daha çox qoruyub saxlaya bilən Qorqut Ata 
etnik-tnədəııi  ənənədə  bir  övliya,  kəramət  salıibi  və  uiu  əcdaddır62.  Oııunla
62  V.Baıtold,  F.Köprülii,  O.Ş.Gökyay,  M.Ergiıı,  B.Ögel,  Ə.İnan,  V.Jirmunski,  H.Araslı, 
M.H.Tohmasib,  Ə.Domirçizadə,  M.Seyidov,  X.Koroğlu,  V.Basilov və  b.  Qorqut  obrazı  ilə 
bağlı  qiyım tli  fikirbr  s ö y b m iş b r  ki,  qorqutşiinaslığın  da  əsasında  həmin  miiəlliflərin 
araşdınnalan  dayanır.  Q orqut  obrazını  oski  çağlarm  mifoloji  təfokkiirü  ilə  bağlayan 
M.Scyidov  «Qorqııt»  adını  da  «xoşbəxt  od»,  həyatverici  od»,  «xcyirxah  ruh»  kimi 
məııalandırmışdtr [91, s.143].
Dodo  Qorqııd  görüniişdə  real  tarixi  şoxsiyyət gümam  yaratdığmdan  bir sıra tədqiqatçılar onu 
Mohomımd  peyğomborin  miiasiri,  ürxon  xadimlorindən,  göytiirk  siyasətçilorindon  və  b. 
saymışlar.  Burada  yalııız  on  son  dövr  araşdmnalarındakı  şorhbrdon  bir  ncçosi  üzərində 
dayaıımaq  uyğım  olardı.  Qorqııdun  kimliyi  haqda  moqalosindo  prof.  T.Hacıyev  obrazırı 
todricrm  müoyyoııbşdiyi  vo  müxtəlif yiizillikbriıı  ınəhsıılu  oldıığu  flkrino  tərəf çıxır,  qeyd 
cdir  ki,  «həqiqolən  Qorqudun  nıtlxtəlif  dövrlordoki  olamətbri,  müxtəlif  ictimai,  dini 
zamanlarda  yaşanıııış  tarixi  vo  etnik  funksiyaları  «Kitab»da  iimumibşir».  Müollifo  göro, 
ümunıtiiık  nwzmunltı  obraz-anlayış  olan  Dodo  Qorqud  dastanın  obrazı  da  dcyil;  ona  yalmz 
cpizodik  dcmok  miimkilndiir.  Qorqııd  sözilııiln  ilkiıı  semantikasınm  yüksək  ünvan  bildirdiyi 
qənanlində  olan  miioilifin  fikrinco,  «m if tofokkiir  yaşanışımn  ilkin  morholəsinin  məhsulu» 
kimi  o,  öz  yaşanışmda  Tatın  -   pcyğombnr  -  övliya  -   baxşı  -   ozan  morhololorini  yaşaya- 
yaşaya  golib.  Qorqud  adlı  dcyil,  qorqud  titullu  şoxslorin  varlığım  qobııl  cdən  T.Hacıyev 
«qeydo  alınmanıış  türk  tannçılıq  peyğomborlorindən»  dediyi  Qorqııdun  təkliyiııd.ı:  ata- 
anasmın  vo  ftvladmm  olmamağmda  tanrılıq  olamoti  görilr,  «Qorqud»  sözüııün  kökümi  iso 
«qoru»nıaq  feliy b  bağlayır [47, s.3-23].
Bir digər qənaoto görə, «Qorqut» çox əski bir inaındır.., nə qeyri-müəyyən bir mifoloji obraz, 
no də müəyyon  bir larixi  şoxsiyyotdir.  О ski  çağın  rcallığına göro  konkret olaraq qurd (börü...) 
kinıi  təsovviir  olunmuşdur.  Hami  ruh  kinıi  (animi/m  soviyyəsi),  totem  kimi  (totcnıizm 
soviyyosi)  səviyyosi  tosovvürbrdə  oturuşmuş  Qorqud  (qoruyucu  qurd,  xilaskar  qurd) 
mifopoclik  qavrama proscsiııdo sakral  (xilaskar,  şarnan, ata,  peyğombər) va real (kahin,  ozan, 
ağsaqqal, ınüdrik şoxsiyyot) olaraq semantik tizvlonmişdir» [51,  s.336-337].
Qorqutun  şəxsiyyoti  i b  sözdə  bağlanan,  əslim b  iso  elmilikdon  uzaq  vo  problems  qotiyyon 
aydmlıq  gotirməynn  iddialara  da  son  illorin  yazılartnda  zaman-zaman  rast  golinir.  Dastan 
poetikasıııa  uyuşmayan  homin  ehtimallardan  bitina  vs  bu  ehtimal  üzarindəca  qurulu  olan 
güırana  göro,  Qorqut  «oğuzlann  söz  sonətino  VIII  əsrin  soıılarında  olavo  edilıııişdir.  Das- 
tanda  ııoql  ediloıı  epik  hadisolər  fonunda  Qorqudun  osas  iştirakçılardan  biri  kimi  yox, 
kömokçi  bir obraz kimi  tosvir edilmosi  vo az-az göriinmosi  do bıına sübut ola bilor»  sözbri 
buna açıq  siibııtdur [44,  s.l 06].
adlanna  əski  tijrk  dastanlarında  rast gəlinən  Xızır,  Boz  Qıııd,  Ulıığ  Tiiriik, 
Domrul  [173,  s.53]  və  b.  mifoloji  varlıqlar,  hami  nıh  obrazları  arasındakı 
stnıktur-semantik paralellər də  mifoloji  təbiətli  bu  obrazın  arxaik qumluşlu 
olduğunu  göstərir.  Həmiıı  paralelbrin əsasında  isə  funksional  baxımdan bu 
obrazlan  bir-birino  yaxınlaşdıran  və  bəzəıı  eyni  fiınksiyanm  daşıyıcısıııa 
çevirən  arxaik  strukturlıı  obraz  kimi  «əzəli  fomıul»  dayaııır.  Qorqut  Ata 
obrazındakı  mədəni  qohrənıan  cizgibri,  onun  öz  kökü  ilə  nıərasim  hamisi 
obrazma bağlılığı da aydm sezilir.
Şiibhəsiz,  ııüvəsində  dayanan  ilkin  arxaik  semantikası  aradan  çıxıb 
sonralar anlaşılmaz  olan  ölümdən  qaçnıa  ınotivinin  mifık  çağlarla  sasbşən 
ən  qədim  layı  nəzərə  almmadığmdandır  ki,  öliimdən  qorxub  qaçaıı 
Qorqutun  admı  da  xalq  düşiincəsi  zahiri  bənzərlik  əsasında  «qoıxu», 
«qorxmaq» sözü ilə əlaqələndirmişdir [14, s.170-178].
Qorqut  Atanın  adı  keçən  qaynaqlarda  -   salnamə,  təzkiro,  şəcoıə  vo 
səyahətnaməbrdə  də  o,  mifoloji  varlıq  kimi  sözün  hərfı  məııasmda  maddi 
olaraq  dərk  edildiyindən  real  tosəvviir  olunan  tarixi  şəxsiyyət  cizgibri 
daşıyır. Eynilə Xızır kimi bir neço yerdə məzarınm olduğuna  dair  inamın da 
əsastnda  Qorqut  ruhunun  gerçək  maddi  varhq  və  mistik  güc  olaraq 
qavramlmast  dayamr.  Çünki  övliyaların  türbə  vo  məzarlannın,  olduqları 
yeri hər cür dərddən-bəladan hifz edacəkbriııə inanılmışdır.
Başqurdlar 
içərisində  «Qorqııt  Ata 
Övliya»ya 
Ufa 
vilayoti 
başqurdlanndakı qırğız oymaqlarının ulu babası, ocdadı  dcyo cliqad edoıdibr 
[179,  s.73].  Əski  şamanizm  elementbrinin,  ayn-ayrı  mifik  varlıqların  yer 
aldığı  vo dombra və ya qopuzun  sədaları  altmda ifa olıman  başqıırd  morasim 
nəğmələri  lıamaularda Qorqut bir sehirkar, bir ruh  və ıılıı  ınaqdır;  onun  acıqlı 
və  yaman  ruhları  qovmaq  gücü  var  [282,  s.261-262].  Qa/лх  ofsnno  və 
rəvayətlərinə  görə,  Qorqudun  qeybdon  -   gələcəkdəıı  xobər  verınok  qüdroti 
vardı;  о  həmçinin  dönorgəliyin  sirbriııi  bilmişdir;  onda  schirknrlıq  qüdrəti 
olmuşdur  [237,  s. 103].  Türküstan  baxşılan  arasmda  onu  dalıa  çox  «Ata 
Qorqut  Övliya»  adı  ilə  amrdılar.  Qazaxlann,  qırğızlarm  iso  onəııovi 
təsəvvürbrindo Qorqut Ata -  Korktt baba  ilk qırğız şamanıdır;  onlara qopuz 
çalmağı,  türkü  dernoyi  də  о  öyrədibdir.  Qazax  küybrindo  (^orqtıt  Ataıım 
quşların vo heyvanlarm dilini bildiyi söybnilir. Salır Babanın anlatdıqlanndan 
о da bəlli olur ki, Qorqudun ad verdiyi qəhrəınan belə quşlann vo lıcyvaııların 
dilini bilir [173, s.44]. Uzaq əsrbrin arxasından boylanan bu motiv iso Qorqııt 
Atanın bir mərasim  hamisi oldıığu gerçəyini ortaya çıxarır.
Xorxut  həm  də  xəstəliklərdəıı,  azar-bezardan  qoruyan  ulu  ruhdur. 
Baxşılar:  «Səsbdiyim  zaman gəl, pirim!» -- deyə bəlalardaıı qoruyan  bu lıami

---