Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

qəhrəmanlan  о biri  dünyalara yollandiqlan  zaman  oralardaki  demonlardan 
ötrii göıünməz olurlar.
Altaylarda  yeraltı  dünya  sahibinə -   Erlikə  demonik  asimmetrikliyini 
səciyyabndirmək  üçiin  «sokor  körmös»  deyiıdilər.  Onun  bir  adı  da  məhz 
«görməz»  (və  eyni  zamanda  «görünməz»)  anlamı  bildirən  «Kürmös» 
(«Kürmös  Erlik»)  olmuşdur  [166,  s.6].  Ümumiyyətb,  yeraltı  dünya 
sakinbri  olan  ruhlara  altaylarda  «körmös»  (görməz)  deyirdilər.  Günahkar 
vo eyibli  insanların «yaman körmös»ə çevrilən canlan  isə  ımskən elədikləri 
yeıaltı  diinyasının  acıqlı  yiyosi  Erlikin  qulluqçusu  olurdular.  Dünyasmı 
dəyişmiş  olan  şamanlann  yaşadıqlan  yer  sonradan  «körmös»lərin  yaşayış 
yerbrinə  çevıilirdi  [335,  s.190].  İnanışa görə  onlar  эп  çox  güıı  batan  vaxtı, 
şər qanşana yaxm daha fəal olardılar. Buna görə də yatan zaman can  bodəni 
təık  etdiyindən  «körmös»  cam  oğurlayıb  aparmasm  deyə  gün  batan  vaxtı 
yııxuya  getməyə  icazə  veriltmzdi.  Acıqlı  ruhlarm  diqqətini  çəkməməkçün 
həmin  vaxtlar  uşaqlann  ağlaması  da  yasaq  idi.  Altaylarm  dilindəki  «dəli, 
cinli»  anlammdakı  «körmöstü»  (körmöslü)  sözü  də  həmiıı  anlayışdan 
meydana gəlmişdir. Demonoloji təsəw ürbrə görə körmös adamlar cürbəcür 
xəstəlikləro  oııa görə  tutulurlar ki,  onlann  bodondoıı  aynlan ruhunu  xtonik 
demon  körnıös  э1э  keçirir.  Körmöslə  bağlı  bir  inama  görə,  hətta  bircə 
gccoliyə  də  olsa,  uşağı  guya  adsız  saxlamaq  olmazdı,  çünki  halo  adı 
olmayan köıpo uşağm canını acıqlı, bədxah körmös ruhu alıb apara bilərdi.
«Köı-mös» 
sözünün 
«görünməz» 
semantikasımn  da  olduğu 
şübhəsizdir.  Görməzlik,  eləcə  də  görünməzlik,  adi  dünyaya  məxsus  olan 
göıfməniik  kateqoriyasmdan  fərqli  olaraq,  sakral  dünyaya  məxsus  olan 
varlıqların, xtonik demonlarm özəlliyi kimi  özünü göstərir.  Altay folklor və 
etnoqrafik  materiallanndan  da  aydın  olur  ki,  yeraltı  dünyası  quruluşu 
etibarib  ııə  şamanizm  ənonələrində,  nə  qəhrəmanlıq  eposunda,  nə  də  ki 
mifoloji  süjetlərdə  nizamlı  bir  mənzərə  əks  etdirmir.  Bununla  yanaşı, 
altayhlaım  təsəwiirünə  əsason,  hor  bir  adamın  canı  ölümündoıı  sonra 
«könnös»ə  çevrilərdi.  Ölən  adamlann  yaxınlan  iso  körmösdən  çox 
qorxardılar.  Sibir  tatarlannm  demonoloji  tosəvvürlorindəki  acıqlı  ruh 
Kiirməts-xanm  (Kürmeç-xan)  da  adı  «körmös»lə  eyni  mənşəlidir. 
«K.önnos»dən  gəbn  görünməzlik  anlayışı  isə  qaynağını  о  biri  dünya  ilə 
bağlı  tosovvürlərdən  alır.  Ümumiyyətlə,  mifoloji  varlıqlann  görünməz 
olduqlan  tosəvvürti  geniş  yayılmışdır.  Çünki  övliya,  molək  kimi  homin 
varhqlar  onsuz  da maddi  deyil  və  bu  tizdən  gözəgörünməzdilər.  Lakin  bir 
fərq var ki, onlar mahz maddi olaraq da qavramlırlar.  «Körmös» deyiləıı bıı 
varlıqların  admın  «görməz»  vo  eləco  də  «görünməz»  anlamları
«görməmək»  vo  «görünməmək»  kimi  mifoloji  korluq  nıotivi  ilo  bağlanır. 
Burada  kor,  yəni  görməz  olan  həm  də  görünməyəndir.  Mifopoetik 
düşüncədə bu  üzdən  dünyalann  sərhədi  yeriadə  güzgü 
ç j x i ş  
edir  və  həmiıı 
görünməz dünya varlıqlannı görünən şəklə gətirir.
Görünməzlik  sakral  dünyaya  aid  olatı  varhqlarm  öz  atributudur. 
Xakas  nağıllarmdakı  od  əyəsi  də  təkgöz,  təkqol  bir  varhqdır  (Burada 
təkgözlük özlüyündə korluğun semantik ekvivalentidir). Altay şamanları da 
öz əcdad  ruhlanndan  damşdıqlan  zaman  onlann  kor  olduqlanm  deyirdilər. 
Araşdıncılar  şamanm  həm  ilkin  «kahin»  anlammı,  həm  də  maq-hekayotçi 
və ya qam-ozan funksiyalanm özündə birləşdirən baxşı//baxsi//baqş sözünü 
«kor şaman» kimi izah edirlər ki, beb bir izah onıın mifoloji simvolikası ib  
uyğunluq  təşkil  edir.  Kiçik  Asiya  yunanlannda,  akad.  N.Y.Marnn  da 
yunanca  olmadığım  deyib  «maq-hekayətçi»  kimi  izah  etdiyi  «qomer» 
sözünün  «kor»  anlamı  bildirməsi  əslində  «İliada»  və  «Odisseya» 
müəllifmin  də  kor  təsəvvür  olunmasmm  hansısa  arxaik  эпэпэ  ib   bağlı 
olmasmdan  хэЬэг  verir.  Antik  incəsənət  nümunəbrində  o,  həqiqotoıı  do 
gözbri tutulmuş kor qoca görkəmində təsvir olunur. Tiresi, Samson,  Yakov, 
İsaak,  Demodok  ib   bir  sırada  Qomerin  də  kor  təsəvvür  olunması  vaxtib 
V.Y.Proppun  diqqətindən  yayınmamışdı  [339,  s.327].  Onlaıdan  Tiresi 
haqqmda  bəllidir  ki,  korluq  ona  gəbcəyi  görmək  kimi  ilahi  vergi  ib   bir 
verilibmiş. Demodok haqda isə Homer deyirdi ki, onu şeir ilahəsi Muza özii 
kor  eləyibdi.  Kiçik  Asiyadakı  Xios  adasmda  «qomeridbr»  adianan  epik 
noğmokarlar  dəstəsinin  öz  kökünü  bağladığı  Homer  haqqmda  da  əslində 
homin  sözləri  deyirbr  [376,  s.46-47].  Yunan  ədəbiyyatmda  Kscnofantn 
söybdiyi məntiqə görə, müdrik adam, yəni mahiyyəti, əsl mənaııı dork cdoıı 
və adi ölümlülərin göro bilmədikbriııi göro bilən adam kor olmahdır. Bu isə
о  deməkdir  ki,  zahiri  korluğun  əvəzində  Tann  özü  insana  mənəviyyatın 
gözü  ib   batini  görmək  qabiliyyəti  bir  vergi  kimi  verir  ki,  bu  vergiyb  do 
mahiyyəti  görmək,  keçmişdən  və  gələcəkdon  xəbər  vermək  mümkiindür. 
Əski çağlann el nəğməkarları da kor təsəwiir olunmuşlar.
Eyni  sözbri  əksəriyyət  kor  olan  kobzarlar  haqqında  da  demək 
miimkündür.  Çuvaşlann  nəğməkar  Qorqud  haqqmda  ofsanəsində  obadan- 
obaya  dolaşıb nəğməbr oxuyan  Xorxudun  korluğu  da  onun  sakral  abınlə, 
qeyb  abmindən  dürlü  xəbərlər  söyləməsi  (biliciliyi)  ib   bağlılığı  cohətdon 
diqqəti  çəkir.  Bir çox xalqlarda beb bir təsəwür olmuşdur ki,  kor adamlar 
fövqəltəbii  qüvvoyə  malikdirlər.  Şamanm baş  geyimində  üzünii  örtüb onun 
gözbrini qapayan saçaq bununla əslində şamanm korluğutıu rəmzbndirirdi. 
Çulım  türklərində  alnma  bağlanan  örtüyün  uclan  şamanm  gözbrini

---