Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

şəklində  özünii  göstərir.  Qəhrəmanm  keçəl  ıışağa  çevrilməsi,  bir  sıra 
araşdırıcılara görə, onun yanmdiri olmağı kimi qavranılmalıdır.
Yeraltı  dünya  sahibi  Erliyin  mindiyi  öküzün  bir  əlaməti  də 
keçəlliyidir.  Buryat  inamlarmda  baş  tann  olan,  Altay  inamlannda  isə  baş 
tanrı (əslində isə hami ruh) səviyyəsində tutulan Taz kaan (Keçəl xan) da bu 
atribııtu daşıyır. «Orak və Mamay» dastanmm qəhrəmam demonik tabiətli -  
tək  gözlü,  tək  əlli,  tək  ayaqlı  keçəl  qadmla  evlənir  [309,  s.137],  Yakut 
inamlanna  görə  bədxalı  ruhlar  olaıı  abaasılar  da  tokayaqlı,  təkgöz  və 
keçəldirlər  [379,  s.92].  Proto-monqol  tayfalanmn  inamşlarma  görə  iso, 
onlarm  ulu  əcdadlan  keçəl  biriymiş.  Orta  Asiyadakı  Avar  (juan-juan) 
imperatoıiuğunu quran sülalənin əcdadı da daz başlı biri sayılırmış.
Müvəqqəti  ölüm  olaraq  rəmzbndirilən  inisiasiya  mərasimlərində 
saçm  qırxılmağı  da  «ölüm»ü  ardınca  neofitin  «yenidən  doğulmağı»  kimi 
mənalandırılırdı.  Türk  xalqları  etnoqrafiyasma  əsasəıı  uşaqların  saçınm 
qırxılması  inisiasiya  səciyyəsi  daşımışdır  və  qəhrəmanm  nağıllarda 
inisiasiya  mərhələsində  olduğunu  göstərən  keçollik  atributu  ilə  bağlılığmı 
bildirir.
Sadalanan  atributlar  türk  demonoloji  obrazlar  silsiləsində  özünü 
ardıcıl biimzə  verir.  Türk  demonologiyasmda  isə  yeraltı  dünyası  ilə  bağlı 
xtonik mənşəli  bir çox belə obrazlar yer alır ki,  onlardan biri  do  Təpəgöz 
obrazıdır.  Mifoloji  varlıq  kimi  simvolikası  qanşıq  olub,  təbiətin  kortəbii 
qiivvolori  ilə əlaqələndirilən  bu  qeyri-adi nəhəng varlıqlar,  insan əti  yeyən 
həmin  təkgözlii  azmanlar  -   təpəgözbr  haqda  aski  lıekayətiər  düııya 
xalqları  arasında  geniş  yayılmışdır.  Qırğız  demonoloji  hekayətbrində 
baxşı:  «şeytan» -  deyib üz tutduğu mövhumi varlığa həm də:  «Yalqız gözlü 
son...»  -   deyir  [295,  s.48].  Təpəgöz  obrazına  Kəlləgöz  adıyla  Azərbaycan 
nağılları  vo  dastanlarında  rast  gəlinir.  Dörd  yol  ayncında  divarlan  insan 
siimüyündən  qurulu  qalada  yaşayan  Kəlbgöz  burada  janrm  poetikasmm 
tobblorino  uyğun  yaradılmış  bir  obraz  olub,  mifoloji  rəvayətbrdəki 
demonik varlığm təbiətindən fərqli simvolika daşıyır.
İnsanm  təkgözlii  nəhəngi  kor  etməsi  ib   bağlı  süjetbrin  tiirk 
variantları çoxsaylıdır və bir-birinə olduqca yaxındır.  Qırxdan artıq variantı 
olan  Təpəgöz  əfsanələrinin  ortaq  özəllikləri  sırasmda  bütün  hallarda 
Topogözü  mənfi  işarəli  obraz  kimi  səciyyəbndirən  əlaım tbr vardır.  Qazax 
pandemoniumunda acıqlı, ziyankar ruhlar kateqoriyasma aid olunan, bir sıra 
ənənələrdə  şamanların  bir  çoxunun  yardımçı  ruhları  sırasmda  yer  alan 
albastı  da  bəzon  alnmın  ortasında  tək  gözii  olan  varlıq  kimi  təsəvvtir 
edilmişdir. Albastılarm başçılan isə, qazax nağıllanndan da anlaşıldığı kimi,
alnında  qımız  kasası  böyüklüyündə  yekə  gözü  olan,  özıi  də  başdan-ayağa 
dəmir  geyimli  bir  varlıqdır  [380,  s.38-39].  Yakııt  olonqxolanndah  abaası 
ruhlar  da,  altaylann  «Altın  Koo»  dastanmdakı  yeraltı  səltənət  sahibi  do, 
qaraçay-balkar  folklorundakı  azman  emeqenlər  də,  yakut  nağılırıdakı 
adamyeyən  manqısm qızı  da,  uyğur nağılmdakı  adamyeyən  acgöz yalrnauz 
da,  Azərbaycan türk nağıllarma  görə  nıağarada yaşayan bədheybət  qaıı  da, 
monqol nağılındakı əjdalıa da, kalmık nağdında sehirli bağm keşiyiııi çəkən 
qoca  da,  Urabtrafında  yaşayan  başqırdlann  tosovvürloriııdoki  mcşo  rııhu 
Şıırale  və  başqırdlardakı  Yarımtıq  da  təkgözlti varlıqlardır  [168,  s.48;  379, 
s.160].
Orta Asiya  vo  Qazaxıstan  şamanizmindon  bəhs  ohuıan  tadqiqatlaıda 
şamanlann  yardımçı  ruhları  arasında  isə  gahdan  da  «dev»  deyilətı  bir 
Təkgöz  (kollogöz)  ruh  adı  çokilir.  Tubalarda  sayğı  göstəribn  Yayık 
adındakı  hami  ruhun  da  bir  digor adı  «Yalqız  gözlü  Yayıb>  (Yanqıs  köstü 
Yayık)dır [335, s.248].
Altaylarda  taygöz  bahadır  Erlikin  səltonoti  ib   bağlı  olan  varlıqların 
öz  adlarmda  daşıdıqlan  epitetlordən  biri  isə  «sokor»,  yoııi  «təkgözlii»diir. 
Bozi  motıılərdo  Kirgis  admda  təkgöz  varlıq  -   təpəgözdəıı  danışılır.  Kiıqis 
yeraltı  ölübr  soltənotiııin  hakimi  Erlikin  oğullarından  birinin  adıdır. 
Q.Potaninə  görə,  altaylılann  demonoloji  təsovviirloriııdəki  «yalqız  gözlti» 
deyilon  taygöz  çıılmıslar  da  təpəgözlii  kimi  təqdim  olunur  (Bıı  silstləyə 
dünyanın  sonu  ib   bağlı  islami  görüşlordoki  təkgöz  Docca!  obrazı  da  aid 
edib bibr). Təpəgöz obrazınm bəzi mətnbrdoki şəkliylə «Albastı- l əpəgöz» 
adı  iso  lıom  do  mifoloji  simvolika  baxımmdan  maraq  doğtımr. 
Qaqauzlardakı  inanışa  görə  iso  kimso  xatırlamır ki,  təpəgözlər  harda  vo  nə 
zaman meydana golmişlor.  Deyibnbrə göro, topogözbr dıinya yaıadılandan 
bori var olmuşlar. Onlar olduqca böyük, hündür boylu nolıongbrmiş. Xtonik 
demonlardan  olan  bu  varlıqların  bədənbri  tiikb  örtüliiymüş.  Üağlarda,  sal 
daşlar  olan  yerbrdə  və  mağaralarda  yaşayannışlar.  Yaşadıqları  ycıior  də 
homişə sulann yaxınhğında olarmış [388, s.158].
Anadoludakı  türkmən  oymaqları  -   yöriiklər  arasmda  yayılmış  olan 
«Təpəgöz»  hekayosiııdon  anlaşıldığına  göro,  Qaf dağıııda  on  səkkiz  diirlü 
mil lot varmış.  Bunlardan bütöv bir tayfamn adma təkgözlübr,  başçısınm da 
adına Topogöz (T'opogöz  Sultan) deyərmişbr.  Başmm  tam oı tasında bir tək 
gözü  olan  bu  varhqlar insanlara  bonzomozmiş.  Onlar kimi  saçlı-saqqallı  da 
deyilmişlər.  Çünki  təpəgözlər  hamısı  anadangolmo  daz,  keçəl  olurmuşlar 
[155,  s.196].

---

Türklərin  təkgözlü  varlıqlar  haqda  təsəwürləri  monqollann  bu 
demonik  güclə  bağlı  mifık  görüşlərindən  bir  qədər  fərqlənir.  Mifoloji 
sistemi  h əb   inanclanyla  six  bağlı  olan  monqollarda  təkgözlü  demonik 
obrazm  insan  oğlunun  oliylə  kor  edilməsi  süjetinin  yalmz  türklərlə 
qonşuluqda yaşayan monqollar arasmda yayılmasına əsaslanan tədqiqatçılar 
təkgözlü  obıazla  bağlı  həmin  rəvayətləri  türk  qaynağından  alınma  sayırlar 
[380,  s.39].  Obrazm  arxaik  köklərlə  bağlılığmı  göstərən  əlaməti  kimi  epik 
demonun  -   oğuzlarda  Təpəgözün,  yakutlarda  abaasmm  -   təkgözliilüyü 
hadisəsinə  tiirk  folklomndakmdan  fərqli  olaraq  moııqol  ənənələrində  daha 
çox qadın peısonajlarda rast gəlinir [311, s. 118].
Məkanı  dağ,  mağara,  meşə  olan  Təpəgöz  obraz  kimi  mifoloji 
simvolikasma  görə  bütövliikdə  nizamlı  dünyaya  qarşı  dağıdıcı  mövqedə 
dayanan  gücü  -   xaosu,  xtonik  zonanı  təcəssüm  etdirir  və  rəmzbndirir. 
Yeraltı  dünyasımn  sahibi  Təpəgöz  bütün  atributlanyla  о  biri  dünyanm, 
xtoııik  aləmin  işarəsini  daşıyır,  mifoloji  Ulu  Ana  kompleksinin  bir  çox 
cizgilərini öziində birləşdirir. Bu mənada türk mifologiyası,  şaman alxışlarx, 
mifik  inanc  və  demonoloji  təsəvvürlərdəki  Təpəgöz  obrazı  öz  mənşəyinə 
görə yeraltı ölülər diinyasmın sahibi obrazına bağlanır.
Müsəlman-türk  xalqlannın  demonoloji  təsəvvürlərindəki  acıqlı 
ruhhırdan  «əcinnə»br  xarabahq  yerlərdə  yaşadığına  inamlan  və  balaca 
boylu  təsəvviir  olunan  demoııik  varlıqlardır.  Azərbaycan  türklərinin  mifik 
təsəvvürlərincə  əcinnələr har yerdə  var ola bilən  demonik ruhlardır.  Oddan 
yarandığma  inanılan bu  varlıqlann içərisində  guya kafiri  də,  müsəlmam  da 
olur.  Həmin  əcinnəbrdi  ki,  adamı  ancaq  şər vaxtı  sudan keçəndə, ya əyilib 
su  içəndə,  ya  da  ağac  altda  olan  zaman  vurar.  İnama  görə  əcinnə  əgər 
müsəlmansa vurduğunu tez bağışlar.
Vurğun (Vırğm,  Vırma) deyilən ruh da xalqm demonoloji  təsəvvür- 
lərincə  elə  əcinnənin  özüdür.  Ümumən,  islamm  özü  ilə  gətirdiyi 
obrazlardan  cinlər,  əcinnəbr  haqda  təsəvvürlər A l ruhu,  bizdən yeylər  və
b.  tüık mifoloji personajlanyla bağlı  görüşlərin,  yerli  iııamşlarm müəyyən 
mənada kontaminasiyası nəticəsidir.
Admın  «yarımçıq  bədəııli»  semantikası  mifoloji  varlıq  kimi  başqurd 
folklorundakı  Yanmtığı  da  xtonik  zonaya  mənsub  dönərgə  təbiətli  demon 
olaraq  səciyyələndirmək  imkam  verir.  Demonluğun  başlıca  atributu  kimı 
təkqol,  taygözlü,  təkayaq  olan  demonik  varhqlar  kimi  Yanmtığm  da  bir 
gözü, bir ayağı var. O, məhz keçid mərhələsindəki bir marginal obraz deyil, 
xaotik abmlə  bağh,  mənfı  işarəli  və  məkan  strukturu  da fərqli  olan  xtonik 
xarakterli  obrazdır.  Yanmtığın  çuvaş  folklorundakı  Arçun,  kazan
tatarlanndakı  Şurəle,  Albastı  [247,  s.11-15,  18-21]  A1  qarısı  ilə  bənzər 
xüsusiyyətləri var.
Çuvaşlann  əski  dini-mifoloji  inanışlanm  əks  etdirən  mifoloji 
mətnlərdə  orman  (meşə)  ruhu  olaraq  biliııən  və  adma  «Arçurı»  deyilən 
demonik varlıqdan  danışılır.  Uzun  saçlı  təsəwür  olunan bu  xtonik varlığm 
(ikisi öndə və ikisi arxada) dörd gözü, üç əli və üç ayağı  var.  Bütün bədəni 
tüklə örtülüdür. Paasonen  lügətindəki təsvira görə, hündür boylu bu varlığın 
yerə  dəyəcək  qədər uzun  saçlan  var,  sallaq  döşlərini  də çiyinləri  iizərindən 
geriyə  atar  [354,  s.81].  İnanışlarla  bağlı  olduğundan  Arçun  (Aısuri) 
obrazına daha çox mifoloji rəvayətlərdə rast gəlinir. Oııun haqqmda deyirlər 
ki,  bu  demon  adamlan  öldürməz,  ancaq  onlarm  bədonlərinə  zəfər 
toxundurar,  azara  tutdurardı.  İnanışa  görə,  qədim  zamanlaıda  Arçurı  özü 
heç  də  acıqh  ruh  olmayıbdır.  Bu  şəklə  düşməyi  xristianlığın  qəbulundan 
sonra  baş  veribdir.  Arçunda  dönərgəlik  qabiliyyəti  var;  həm  çal  saqqallı 
qoca  və  ya  nəhəng,  həm  heyvan  donuna  girə  bilən  bıı  varhq  bir  göz 
qırpımmda neçə-neçə miixtəlif əşya cildinə dədüşə bilir. [221, s.56-59].
Mifoloji  semantikasma  görə  Arçun  ilə  başqırdiardakı  təkgözlii, 
təkayaqlı  Yanmtıq  və  digər  demonik  təbiətli  obrazlar  arasında  yaxınlıq 
özünü  göstərir.  Arçun  obrazı  öz  mənşəyi  etibarilə  xakaslardakı  Xuu-Iney, 
dağlıq  şorlardakı  Kuu-Erikken  və  digər  bu  tipli  mifık  personajlara 
transformasiya  olunan  arxaik  strukturlu  obraza,  çox  əski  bir  kompleksə  və 
ya  mifık  personaja  bağlamr.  Gözəgörünməzlərdən  olaıı  Arçurmın 
tatarlardakı  Şurəle,  eləcə  də  Yanmtıq,  Albastı,  A1  qansı,  'I əpəgöz  div  ilə 
bənzər  demonik  keyfiyyətləri  var.  Adının  «yarımadam»  anlamı  ifadə 
etməsindən  də  asimmetrik  görünüşüylə  onun  demonik  təbiətli  mifoloji 
obraz  olduğu  anlaşılır  [354,  s.83-84].  B eb   bir  görüniiş,  yəni  yarımçıqlıq, 
ebcə  də  bədənin  tükb  örtülü  olması  demonik obrazm  xtonik başlanğıcma 
işarə edir.
Ural-Volqaboyunda  yaşayan  xalqların  ənənəvi  təsəvviirbrində 
həmçinin  təkgözlü,  təkbuynuzlu  olduğuna  inanılan  demonik  təbiətli  ruhlar 
kateqoriyası  var ki,  qulyabanı  bənzərində  bir varlıq  olan Arçuıı  da  mifoloji 
personajlann həmin kateqoriyaya daxil olduğu tipbrdəndir [221, s.59-70].
Türk mifologiyasmda  xtonik demonlann  bir  şəkli  də  «teyran»lardır. 
Islam  haqda,  demək  olar,  heç  nə  bilməyən  sanq-yuqurlann  demonoloji 
təsəwürlərində  yer  alan  teyranlar,  inanışa  görə,  tək  ayağı,  tək  əli  olan 
təkgözlü,  yəni  demonik  səciyyəli  yanmçıq  (asimmetrik)  varlıqlardır. 
«Teyran»  adının  etimoloji  cəhətdən  əski  türkcədəki  «Tenqri»,  Azərbaycan 
türkcəsindəki  «Tanrı»,  qazaxcadakı  «Teniri»,  çuvaşcadakı  «Tura»,

---