Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

sərhodində  qəhrəman  atm  nalmı  söküb  tərsinə  vunır.  Ruhlar  bu  dünyada 
necə adamlann gözünə görünmürsə, о biri dünyaya adlamış olan bu dünyalı 
varhqlar  da  oıda  yaşayanlardan  ötrü  gözə  göriinməzdir.  Ayh-günlü  orta 
dünyada  yaşayanlar  onlar  üçün  görünməzdilər.  О  biri  dünya  varlıqlan  bu 
dünyalı  adamlan  onlann  iysindən,  qoxusundan  tamyarlar.  Çünki  nəfəs 
qədər  qoxu  da  onlann  canlı  varlıq  kimi  həmin  dünyaya  məxsus 
olmadıqlarım bildirmişdir.  Yəni  qoxu yeraltı  dünya  varlıqlannı  vo  insanlan 
fərqləndiıici  olamotdir.  Bir  dağ  əyəsinin  sahib  olduğu  yerdəıı  qayıdan 
ovçunun  iistündən  golon  iyi  evdəkilər  götürə  bilmirlər...  Bu  əski  inamm 
izləri  kimi  nağıllarda:  «Adam-badam iysi gəlir...» tipli  ifadələrə rast gəlinir. 
О biri dünya varlıqlannm «adam-badam iysi» bilmələri  elə məııaca onlann 
orta  dünyadan  gəiəııləri  görmələrinə  bərabər  idi.  Ümumilikdə  isə  Sibir 
türkləri  ilə  bağlı  əldə  olunan  etnoqrafik məlumatlar onlarda о  biri  -  yeraltı 
dünya  haqda  təsəvvürlərin  qeyri-müəyyənliyini  göstərir,  yəni  onlar  yeraltı 
dünyasmı  da  yer  üzü  kimi  düşünür,  orada  da  eləcə  dağlann,  çaylann... 
olduguna inanırlar və s.  [130, s.77].
İslam  kosmologiyasmda  əski  şamanizmdəkinə  bənzər  bir  yeraltı 
dünya anlayışmm varlığına yer olmadığından sonralar müsəlmanlığı qəbul 
eləmiş türk xalqlarmda şamanlarm о biri dünyalara səyahət etmələri haqda 
təsəvvürlərin  din  kimi  müsəlmanhğm normaları  ib   bir  araya sığdmlması, 
tobii  ki,  mümküıı  olmamışdır.  İslam tək  bir Allaha  məxsus  sayılan  göylər 
qatını  ruhlardan  bütünlüklə  təmizləınişdir.  Bu  etiqada  görə,  artıq  bir 
kimsənin,  eləcə  də  şamanlann  о  biri  dünyada  ola  bilmələri  yolverilməz 
sayılırdı; bclo  bir giicə yalnız bəzi  peyğəmbərlər və  müqəddəs  sufilər  sahib 
idilər.  Buna  görə  do  şamanm  о bin  dünyalarda,  eləcə  də  qaranlıq  dünyada 
olması  motivinin  yerini  mağara  və  ya  quyuda  yaşamaq  motivi  və  s.  alır. 
Yəni  yer  altmda  olmaq  əııənəvi  görüşlərdə  о  biri  diinyada olmağa  bərabər 
tutulur.  Həqiqətən  əski  çağların  görüşlərində  mağara  da,  quyu  da  о  biri  -  
yeraltı  dünyaya  giriş  qapısı  kimi  düşünülmüşdür.  Altay  xalqlannın 
inanışlarma görə Erlik və о biri -  qaranhq dünya sakinləri «körmös» adlanır 
ki,  bəmin  aləmlə  bağlı  varlıqlarm  hamısı  axmaqlığı,  eləcə  do  eybəcər 
(asimmetrik) olmaları ilə seçilir.
Neofıtin aynlıqda, təcrid oluıımuş halda və ya qaranhqda saxlanması 
inisiasiya  mərasiminin  də  эп  başlıca  ünsürü  olmuşdur.  Qaranlıq  -   о  biri 
dünya,  mifşünaslara  görə,  sonrakı  dövrlərdə  yeraltı  və  göy  aləminə 
differensiasiya  olunmuşdur.  Altaylarda  <фи  d ’yer»in  (bu  yer)  və  bu 
dünyadan  savayı  bir  do  «paşqa  d ’yer»in  (başqa  yer),  başqa  dünyamn 
varlığına  inanıhrdı.  Ruh  haqda  da  həmin  dünyalara  uyğun  təsovvürlər
silsiləsi  mövcud  idi.  Məsələn,  Altay  türkləri  inamrdılar ki,  «ayna»,  «aza», 
«üzüt», «yeg» və b. ruhlar yer altında yaşayırlar.
Sehirli nağıllarda о biri dünyaya aparan yol daha çox meşəlik ycrdon 
keçir.  Qəhrəman  о  biri  dünyamn  sorhədino  çatdığı  zaman  don  doyişdirir, 
keçəl  olur,  quşa,  ceyrana  çevrilir  ki,  bununla  da  həmin  dünyalann 
atributlannı qobul etdiyini göstərir. Bu dünyalar arasındakı həmin sərhod  isə 
asanlıqla aşıla biləndir. Nağıl qəhrəmanlan da bu dünyadan simvollar aləmi 
olan  həmin  aləmə  quyu  vasitəsilə,  suları  adlayaraq,  dağı  aşmaqla  vo  s. 
şəkillərdə asanca adlaya bilirlər.  Bununla bağlı mifoloji  semantikah  folklor 
motivi  kimi,  «çevrilmə»  və  ya  «dönərgəlik»  (dönəlgəlik)  anlayışınm 
nəzərdən keçirilmosi zəruridir. V.Propp mediasiya zamam çevrilmoni ruhun 
çevrilməsi, S.Neklyudov iso lıər hansı çevrilməni rulıun müxtəlif varhqlarda 
əks eləmosi şoklində izah etmişdir.
О  biri  dünyam -  xtonik aləmi  səciyyələndirən  эп  başlıca cizgi  kimi 
dönərgəlik  demonik  varlıqlann  görünüşü  vo  təbiətində  öziinü  göstərmoklə 
yanaşı,  bir  də  mifoloji  strukturlu  personajm  öz  cildini  magik  yolla 
dəyişdirməsi  şəklində  təzahür  edir.  Obrazm  fimksional  səciyyəsində  əsaslı 
yer tutan  dönərgəlik  demonik  təbiətlİ  olmanm  özündon  gələn  bir  keyfiyyot 
kimi  xtonik  varlıqlann  başlıca  əlaməti  olub  əsliııdə  onlann  ilkinliyi  ilə 
bağhdır.  Dönərgəlik  dünyalar  arasmdakı  sərhədə  işarə  edir.  О  biri  dünyada 
yaşadıqlanna,  başqa  yerdən  olduqlanna  inamlan  dönərgə  tobiotli  varlıqların 
эп  çox  yığıldıqları  yer  funksional  pozulmanı  rəmzləndirərək  «köhnə», 
«yanmçıq»  olaraq  anlaşılan  dəyirman,  qalaça,  qobristanlıq  vo  s.  kimi 
yerlərdir.  Həmin diffuz zonalar həm dönərgə  vaıhqlann olduğu yer,  həm  də 
onlarla təmas  yeri  ola bilir.  Mosəloıı,  çay  о  biri  dünyaya  aparan  yolda  birər 
sərhəd  olduğu  kimi  həm  də  şər qüwənin,  xtonik  demonun  olduğu  yer  kimi 
çıxış edə bilir.
Dönərgəliyin  anlaşılmasmda  эп  mühiim  cohətbr  mifoloji  koıluq, 
yanmçıqlıq,  görünmozlik  kimi  keyfıyyətlərdir  [309,  s.135].  Marginalhq 
dönərgə  varlıqlan  səciyyələndirir.  Transformasiyaya  ugramış  motiv  kimi 
dönərgəlik həm do məkani səciyyə daşıyır, həyatla ölüm, bu diinya ilə о biri 
dünya  arasmdakı  sərhədi  rəmzləndirərək  е1эсэ  do  xtonik  zonaya  düşməyi 
göstərir. Özünü ölü kimi göstərən epik obraz bir gözünü, bir əlini yurnur, bir 
ayağmı  qatlayır  ki,  bu  özü  do  demonik  -   dönərgə  təbiətli  olmağm  nişanı 
kimi  çıxış  edir.  Bir vəziyyətdən  başqa  voziyyəto düşmək,  hər hansı  soriıodi 
adlayıb  keçmok  üçün  уепэ  çevrilmoyo,  don  dəyişdinnəyə  gərək  var  ki,  bu 
motiv də keçid mərasimləri, inisiasiya aktı ilə əlaqəlondirilir.

---