Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

Marginal  təbiətli  tiirk demonik varlıqlarının  xtonizm i
Mifoloji  tasəwürlərdə  kosmosun  mədəniyyət  qanunlan  işləməyən 
pat çnsı  olub, yaşamlatı bu dünyadan çox-çox uzaqlarda yerləşdirilən  və ona 
da  qarşı  qoyulan  о  biri  dünyayla bağlı  arxaik  görüşlər  fövqəltəbii  güclərin 
təsiri  (vo ya  müdaxibsi)  ilə kollektivin  normal  yaşayışmm  pozulması  kimi 
qavraııılan  ölüm  haqda  təsəvvürlərdən  boy  atmışdır64.  О  biri  dünya 
simvollar  alənıi  kimidir.  İbtidai  təfəkkür  daima  simvolizmə  meyilli 
olduğunu burada  da  büruzə  verir.  Bu  düşüncədən  ötrü,  yaşanılan  aləmdəki 
hər  lıansı  fakt eyni  zamanda о biri  dünyanm təzahüratıdır.  Adamlara  gələıı 
azar-bezar,  dəli-cinli  olmaq  və  b.  bütün  hallar  da  arxaik  təfəkkürdə  о  biri 
dünya  güclərinin  adı  ilə  bağlanılmışdır.65  Bu  baxımdan  azar-bezann, 
xəstoliyin ruhlann adıyla əlaqələndirilməsi həqiqətən də patologiya ilə bağlı 
olmayıb, mədəııiyyət sahəsinə aid məsələdir [318, s.193].
О  biri  dünyaları  dolaşma  folklor  motivi  kimi  arxaik  mədəniyyətlər 
üçün  universal  səciyyəli  hadisə  olmuşdur.  İnsanlarm yaşadıqları  dünyadan 
dağlarla, dərələrlə, çaylarla aynlan uzaqlardakı о biri dünyanın yolu təhlükə 
və çətinliklərb  dolu  bir yol  olaraq  düşünülürdü.  Bu yolda odlu irmaqlar və 
s.  vardı. Ölənlərin canlanna onlan dəf etmokdə demonik ruhlar, о cümlədən 
şamnn ruhlan  kömək  edərdilər.  Bütün  bunlar nəticə  etibarilə  belə  bir  sual 
doğıırur:  о biri dünya ilə bu dünya arasmda açıq-aydm seçibn kəskin sərhəd 
vamıı?  Yoxdur,  bu  sərhəd  aydm  seçilmir,  qeyri-müəyyəndir və  dumanlıdır 
[322.].
Bir  sııa  araşdıncıların  şaquli  dünya  modelinə  nisbətdə  daha  arxaik 
saydıqlaıı üfüqi dünya modelində bıı dünya ilə о biri dünya arasındakı əlaqə 
çay  vasitosilə gerçəkləşdirilirdi.  О biri dünya ib  bu  dünyanı  çaym ayırmağı 
haqda təsəwürlər əski  inanclann relikt şəkilbri  kimi  sonrakı  dövrlərin  yas 
mərasimlərində  də  saxlanmışdır.  О  dünyanm  bir  sular  səltənətindən  ibarət 
düşiinülməsinin  kökbri  də  həmin  inanclarla  bağlılıqda  axtanla  bilər. 
Soru akı  çağlaıda  üfüqi  model  öz yerini  şaquli  modelə verdiyi  zaman  о  biri
64 O  biri  dünya  sahibinin  эп  arxaik  şəkli  də  ölüm  haqda təsəvvürlərb  bağlı  qarı  obrazıdır. 
O,  acıqlı  ruhlaıın  yaşadığı  yeraltı  ölülər  səltənətinin  yiyssidir.  Həmin  dünya  ilə  bağlı 
təsəvvürlər epos və sehirli nağıllarda geniş yayılmışdır.  Sehirli nağıl  isə, V.Proppun  stlbuta 
yetirdiyi kimi, о biri dünyada müvəqqəti  olmağı və bu mənada öliib diriltm yi rəm zləndirən 
inisiasiya mərasim ləriylə genetik bağlıdır.
65 Məsələn, yakutlarm iııancına göıə, adamları  cilrbəcür dəlilik azanna düçar ebyon demonik
varlığın  qızının  adı  «Tamuk  xotıın»dur  [358,  s.2546]  ki,  adın  da  əsasında  qədim  türkcədə 
«cəhonnəm» bildirən «tamu//damu»  sözü dayanır.
dünya ilə bu dünya arasmda çay və bənzəri olaraq düşünülən  sərhədlərin də 
yerini  kainatı  saran  dünya  ağacı,  dağ  və  b.  haqda  görüşlər  tutmuşdur. 
Şamanlann  da  bu  mənada  etnik-mədəni  ənənədə  mediator  kimi  başlıca 
fimksiyalan  dünya  ağacmın  yeraltı  dünyadakı  kökü,  yer  üzündəki  gövdəsi 
və  yerüstü  diinyadakı  budaqlan  boyunca  həmin  dünyalar  arasmda 
vasitəçilik  edərək  о  biri  dünyaya  getmək,  ölənbrin  (və  ya  azarlılann) 
canlanm  oradan  geri  qaytarmaqdı.  Həmin  dünyada  zamanm  axannm  da 
fərqli olduğuna inanılmışdır.
О biri  dünya  varhqlanna gəldikdə,  onlar  bu  dünyadakılardan  kəskiıı 
də  fərqbndirilmişdir.  Bununla  yanaşı,  ənənəvi  mədəniyyətb  yaşayan  türk 
xalqlanndan bir çoxunun, о cümbdən xakaslann təsəwüründə о biri dünya 
varlıqlanyla orta yer dünyasınm acıqlı ruhlan arasmda e b  də hiss  olıınacaq 
fərqbr  yox  idi  [187].  Ümumilikdə  Sibir  türkbri  ib   bağlı  əldə  olunaıı 
etnoqrafık  məlumatlar  onlarda  о  biri  -   yeraltı  dünya  haqda  təsəwiirlərin 
qeyri-müəyyənliyini  göstərir, yəni onlar yeraltı dünyasmın  da yer üzti kimi 
olduğunu düşünür [130, s.105].
О  biri  dünya  varhqları  demonoloji  təsəvviirbrdə  axmaq  və  eybəcər 
varlıqlar  olaraq  düşünülmüşlər.  Təsadüfı  deyil  ki,  təkgözlii,  keçəl,  təkqol, 
yanmçıq,  üçayaqh  və  b.  cildli  bu  varlıqlar  çox  hallarda  antropomorf 
təsəwür  olunsalar  beb,  onlarda  normal  insan  görünüşündən  əsər-əlamət 
yoxdur.  Şaman  görüşbrinə görə də о biri dünyada nə varsa hamısı  eybəcər 
şəkillidir.  İnsanlara  qənim  kəsibn  həmin  qaranlıq  dünya  ruhları  zahiıən 
olduqca  eybəcər  və  yöııdəmsizdirlər.  Əski  topluluqlarda  isə  eybəcər 
doğulanlar beb о biri dünya ib  əlaqəbndirilirdi [379, s. 17; 42].
О biri  dünyada nə varsa  bu  dünyada olanlann  həm də  toı si  şəkliııdə 
düşünülübdür. Bu üzdəndir ki, xalqın demonoloji təsəwiirüncə, məsələn, bu 
dünya  işıqlıqdırsa,  о  biri  dünya,  demək  ki,  qaranlıqdır  və  s.  Bu  dünya 
varhqlarınm  dilini  b eb   о  biri  dünyaya  aid  xtonik  varlıqlar  tars  yöndən 
anlayırlar66.  Nağıllarda  da  bu  üzdən  о  biri  dünyanın  -   «gedər-gəlməz»iıı
“   A zərbaycan  türk  dilində  «hal  dili»  (al  dili)  ifadəsi  «tərsinə  olan  dil»i  bildirir.  Demoııla 
tərsinə  (yəni  al  dili)  danışm aq  -   diiz  olandır.  Çünki  əski  inamlarda  о  biri  dünya  var- 
lıqlarının  -   xtonik  dem onlar  aləminin  yaşayışları,  görünüşləri,  əməlləri  kiıııi  danışıqları, 
dilləri  də  bu  dünyada olanfarın  tarn  əksini  təşkil  edir.  Azərbaycanın  bəzi  y e rb r iıu b   tərs  iş 
görən  b ir  qadına  bəzan  də:  «Hal  cinsimisən?»  -   deyərlər.  Azərbaycan  türklərinin  de­
m onoloji  təsəvvürlərində  geniş  yer  tutan  Hal//AI  ana  obrazı  i b   bağlı  inanışlardan  da  biri 
e b   bun d an   ibarətdir  ki,  həmin  varlıq  deyilənləri  tərsinə  anlar.  Yəni  oııa  «gəl»  demək 
istəndiyi  zaman  «get»  dem ək  lazımdtr,  «get»  demək  istəndiyi  zaman  isə  «gəl» 
deyilm əlidir.  «Hal»  kökündən  gələn  «aldatmaq,  aldanmaq,  yalan»  kimi  sözlər  də  onun 
m əhz tərsinəlik mazmunu  ilə bağlıdır.

---