Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

bağlayaraq  onun  görməsini  əngəlləyir  və  bununla  da  belə  bir  fıkir 
çatdmhrdı  ki,  adi  ölümlülər  dünyasında  «kor»  oları  şaman  ancaq  onların 
görə  bilmədikləri  ruhlar  dünyasmı,  qeybi  və  ya  gözəgörünməzlər  abmini 
görtir.  Kor  şamanlara  bu  üzdən  aynca  bir  münasibət  bəsbnir,  ehtiram 
göstərilirdi. Çünki onlarda,  inanca görə, gəbcəyi görmək,  həmçinin təbiətcb 
olan,  lakin  adi  adamlann  ruh  həyatı  ilə  bağlı  görə  bilmədikbri  gizlin 
gücbri, mistik qiivvətləri görmək qabiliyyəti vardı.
Əski  inamlarda  dağ  nıhu  da  eləcə  kor  təsəw ür  olunurdu.  Dağ 
ruhunım  izləri  tiirkbrin  mifoloji  m otivbrb  zəııgin  qəhrəmanlıq  dastanı 
«Koroğlu»da Alı kişi obrazmda qorımub qalrmşdır. Yakut mifbrində məişət 
əşyalan  və  ısıax  mərasiminin  yaradıcısı  hesab  olunan  Ər  Elley  özü  dağ 
ruhunun  övladı  sayılırdı  ki,  onun  da  atası  bir  kor  qoca  idi.  Rəvayatə  görə 
Səmərqəııd  övliyalarmdan  Şahi  Zində  haqda  danışılanlarla  maraqlanan 
Əmir  Teymur  adam  göndərir  ki,  bu  övliyanm  yeraltı  dünyada  həqiqətən 
do  var olub-olmadığmı  öyrənsin.  Rəvayətdə  daha sonra deyilir ki,  mağara 
vasitəsib  о  biri  dünyaya  adlayan  və  Şahi  Zindəni  bir  ağ  işıq  şəklində 
görən  həmin  şəxsin  gözünə  orada  başqa  adamlar  da  görünür.  Ona  bu 
gördüklərinin  gələcəkdə  doğulacaq  kəsbrin  və  bir  də  artıq  ölmüş  olan 
mömin  bəndəbrin  canları  olduğunu  söyləyir,  geri  yollayanda  isə 
xəbərdarlıq  edirlər  ki,  bu  «arı  (saf)  canlar  səltənəti»ndə  gördiikbrini  bir 
kimsəyo  danışsa  kor  olacaq.  Lakin  Teymur  onu  gördüklərini  danışmağa 
məcbıır edir 
уэ
 bununla da yasaq  pozulduğuna həmin adam  kor olur  [175, 
s. 107].
О 
diinya ib  bağlı təsəvvürlərin  izini açıqca yaşadan bu rəvayətdən də 
anlaşıldığı  kimi,  mifoloji  korluq  mifik  ənənəyə  əsasən  о  biri  dünyada 
olmağm,  dolayısı  ib   о  biri  dünyaya  bağlılığm  nişanıdır.  Mifoloji  korluq 
motivi  yalnız  sonradan  folklor  ənənəsində  cəza  olaraq  kor  edilmə  və  b. 
şokilbralmışdır.
Demonik  obrazları  mifopoetik  düşiincə  ilə  bağlı  səciyyələndirən  bir 
əski  rnotiv  də  tərsinəlik  və  ya  tərsinə  olmadır.  Ümumiyyətb,  qədim 
inamlara  görə  о  biri  dünyada  -   xtonik  zonada  yaşayan  demonik  təbiətli 
varlıqlar adi  ölümlülərin yaşadıqlan bu dünyada olanlardan fərqli  görünüşə, 
əks  davramşa  və  s.  malikdibr.  Bu  baxımdan  türkmancədoki  «tərsoxuyan» 
(teısokaan)  sözünün  «cadugər,  sehirbaz»  anlamı  da  məhz  arxaik  türk 
mifopoetik  düşüneəsiyb  əlaqəli  olub,  tərsinəlik  motivinin  qalığı  kimi 
diqqəti  çəkir.  «Kartıqa pergen» adlı bir xakas dastamnm qəhrəmanı anadan 
olandan sonra ocağm üstə tərsiııə çevrilmiş qazamn altına girir, altı  il orada 
qalır və bu  miiddət boyunca kül yeyir. Uşağa yalmz bundan sonra ad verilir.
Dastandakı 
həmin 
motiv 
inisiasiya 
elementidir 
və 
qəhrəmanm 
məğlubedilməzlik  qazanmaq  üçün,  əski  mahiyyətinə  görə  isə  yenidən 
doğulmaqçün yerin «bətninə» gimıəsi kimi mənalandınlır [42]. Anlaşılır ki, 
demonik varlıqlarla tərsinə dillə damşıldığı zaman onlar qəhrəmana diizgiin 
olanı,  adi  ölümlübr  dünyasına  məxsus  anlayışlarla  danışılan  zamaıı  isə 
tərsini  məsbhət  görürbr.  Nağıl  qəhrəmanınm  о  biri  dünyada  rast  olduğu 
heyvanlarm yembri də tərsinə qoyulur; atm qabağına ət, quşun qabağma ot, 
aslamn  qabağma  dən  qoyulur.  Yaxud  qəhrəman  о  biri  düııyada  yananı 
söndürməli,  tərpənəni  dayandırmalı,  açıq  qapını  örtməli,  örtülü  qapınısa 
açmalıdır.  Ya  da  gedər-gəlməz  dünyaya  çatanda  (təbiətlə  mədəniyyətin 
sərhədində)  o,  atmın  nalım  söküb  tərsinə  vuıur...  Tərsinəlikb  bağlı 
olduğundan  «ironık  axmaq  surətbri»  bu  dünyaya  məxsus  anlayışları 
bilmirbr67.
Türk  mifologiyasında  demonik  varlıqlann  geniş  yayılmış  atributu  da 
keçəllikdir.  Keçəl  olmalan  həmin  varlıqlann  о  biri  dünyaya  məxsus 
olduqlannm  bir  göstəricisidir.  О  biri  dünyaya,  «gedər-gəlməz»ə  yollanan 
qəhrəmaıılar  yeraltı  dünyasmın  atributunu  qəbul  ebyir  -   keçələ  çevrilirbr. 
V.Propp qəhrəmanm keçəb çevrilməsini ən əski motiv sayır. Atları ib  keçəl 
cildinə  girəıı  türk  nağıl,  dastan  qəhrəmanlan  bu  yolla  «ilahi  güc»  (B.Ögel) 
almış  sayılırdılar.  Qahrəmanlar  göylərdəki  savaşlarda  güc  tapmaqçün  keçəl 
olur  və həmin  gücla  dünyalar  arasmdakı  sədləri  adlaya  bilirbr.  Azorbaycan 
türk nağıllarında qəhrəmanm keçəl  görünüşünü qəbul  etməsi  motivi  Sibirin 
türk xalqlannda qəhrəmanın və ya atmm möcüzəli şəkildə keçəb çevrilməsi
67  Tərsinəlik  motivi  xalq  inanclarında  geniş  biçimdə  qorunmuşdur.  Anadolunun  canubunda 
türkmən  oymaqları  arasında  inanışa  görə  köpsk  uladığı  zaman  başım  çevirdiyi  evdən  ölü 
çıxmasın  deyə  ayaqqabını  tərsinə  çevirər,  bununla  da  ham in  evdəıı  ölü  çıxmağına  əngəl 
yaradılmış  olacağma  inanardılar.  Və  ya  dəfiı  marasiınlarinda  məzara  güzgünü  tərsinə 
qoyardılar.  Anadolunun  bir  çox  yerbıinda  Qıırandan  bəzi  ayəfərin  tərsinə  oxunaraq  sehr 
elandiyinə də inanılmışdır.  Sehir elənən zaman da,  sehri pozan zaman da tərs geyinərdilər. 
Altay  dağlarında  yaşayan  şamanist  türk  köçəbəbri  də  yas  saxlarkəıı  paltarlarını  yeddi  gün 
tarsinə  geyordibr.  Qazax-qırğızlarda da qadmlar  ağı  deyan  zaman  tarsina oturur,  paltarlarını 
tars  geyinirdibr.  Səlcuqlu  sultanı  Məlik  şahın  oğlunun  yasına  g əb n   oğuzlar  atlarınııı  alnmı 
cızıb  yaharbrini  də  tarsiııo  çevirmişdilər.  Krım  sultanlarından  məşhur  Adil  sultanın  adına 
bağlanınış dastanda qəhrəmanm anası ağı deyarkəıı tərs geyinib ağlayır.
Y ağmur  dualarında  iştirak  eləyənlərin  paltarlarını  tərsinə  geymə  adəti  isə  başqurd  boyları 
arasında  müşahidə olunmuşdur.  İslamiyyətdə Dəccalın  qiyamət gtlnü  zühur edəcəyi  zaman 
eşşəyə  tərsinə  minməyi  və  b.  k.  təsəvvlirlər də tərsinəlik  motivi  baxımından  diqqəti  çakir. 
Mahz tarsina olan yuxu yozumları эп arxaik yozumlardır.

---