Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

Bit  digər  qəııaətə  görə,  Qaramat//Kiremet  ku tu  qədim  Ön  Asiya 
xalqlamım  mifık 
dünyagörüşü 
ilə 
birbaşa  lağhlıqdadır. 
Akkad 
mifologiyasmda  bədxah  gücbrdən  olan  həmin  Qaranıat  ruhu  eyni  mifoloji 
sistemdəki  Lamastıı//Albastı  ruhu  ilə  funksiona!  bay.mdan  eyniyyət  təşkil 
edir. Araşdırıcılara görə,  Azərbaycan tiirkcosindəki  «cıramat basdı»  tfadəsi 
də təsadiifən yaraıımayıbdır. Əski  bir inamın izini yaşalaıı mifoloji qaynaqh 
bu  ifadə  həmçinin  qədim  akkadlardakı  Karibatu  adh yıman  nıhla  bağhhğa 
işarə edit' [8, s.252].
Bit  sıta  sözlükbrdo  «bədxalı  ruhun,  şeytanm birəməli  olan  xəstəlik, 
zəfəı  toxuma»  bildirən  «yeg»  (yek//yik)  mifoloji  adı  ia  türk  demonoloji 
təsəvvürlərində 
yer 
tııtaıı 
varlıqlann 
simvolikıs nm 
araşdınlması 
baxımmdan zongin  material  verir.  «Azarlı» kimi  izah oltınan bu əski  türkcə 
məfltum  «yek»,  «yek-içkek»  şəkliylə  «acıqlı  denotı,  şeytan,  iblis» 
monalannda  işbnnıişdir.  «Yek//yeg»  sözünə  «şeyian,  cin»  anlammda 
M.Kaşqarlı  «Divan...»mda,  Əbu  Həyyatı  və  İbn  Mühənna  lüğotlərində  də 
ıast gəliııiı  [256, s. 128].  «0t-töhfə...»də (XIV əsr) və b. söz həmin atılamlan 
daşıyır.  Sonralar  mani  məzhəbiııdə  «şeytan»  məııasırda  çox  işlədibn  də 
həmiıı «yek» sözüdür.
Azərbaycaıı  tiirk  inanışlannda  cinloro  aid  cdilon  «bizdən  yeylər» 
ıfadəsmdəki  «yeylər»  sözünün  kökündə  də,  güman  ki,  «Yək//Yeg» 
dayanıı  .  Azəıbaycan  türklərinin  demonoloji  təsəvvürlərində  cinləri 
bildion  «bizdən  yeybr»  anlayışı  təbiət  —  mədəni/yət,  xaos  —  kosmos, 
qaıanlıq  -  işıq  və  b.  ikili  qarşıdutrnalarında  təbiət,  xıos  və  qaranlıqla  bağlı 
xtonik  giiebı in  işarəsini  daşıyır.  Ənəııəvi  xalq  göriişlərində  «bizdən 
ycylot »itı  həı  qatış  yerdə,  ayaq  altmda  belə  okluğuna,  lakin  insanlara 
görsənınədiyinə  iııanılır. Xalq təsəvviirünco  birər hami ruhlar olan əyələr do 
gözə göı sonmozlor. Atıcaq həmitı əyoloriıı  «bizdən ye)br»b bir forqi var ki, 
«bizıtan  yeyləı»  heç  bir  şeyin  sahabı  deyillər,  yoni  qoruyucu  ruhlardan 
sayıla  bilməzbr.  «Bizdən  yeybr»,  inanışa  görə,  Ad;m  övladına  hamişə 
zərəı  toxundıırar.
«Yey//yeg» sözünün  «yaxşı» anlammdan çıxış ed.lərək tədqiqatlarda 
«bızdən  yeylər»  adına  «bizdən  yaxşılar»  kimi  məıtalandınlır,  həmiıı 
varhqlarm  belə  adlanmasına  isə  sözə,  xüsusən  do  mifoloji  adlara  qoyulan
69  Qaıaim  dilində  bu  sözün  «ruh»  ıııənasında  işbnm iş  olması  [184,  s.35j  isə  həm  də  çulmı 
türkləıındə qamlıq  ebyən zaman  şamanııı  üz tutub «çak//çek» dediyi  və yaıdım istadiyi hami 
ruhlaun  (y//c  səsdəyişməsi  tiirk  dilbrində  qanıınauyğunluq  kimi  öziinü  göstəran  sos 
keçididir) mifoloji semantikasmı açınağa köım k edo bibr.
əski  yasaq  ib   bağhlıq  deyə  güman  şəklində  bir  yozum  verilir  [41,  s.300]. 
Bu  ehtimalı  bir  kənara  qoymayaraq,  həmin  fikro  belə  bir  yozum  da  olavə 
etmək  olar;  cinlərə  aid  edilən  «bizdən  yeylər»  ifadəsindəki  «yeylər» 
sözünün kökündə çağdaş türkcələrdə «yeg, yig, d ’yek, jik//jek» allomorflan 
ilə  işləııərək  «bədxah  ruhun  törətdiyi  xəstəlik;  ruh,  şeytan»  mənaları  ifadə 
edən  və  əski  türkcədə  də  «şeytan,  bədxah  ruh»  anlamlan  bildirmiş  olan 
«Yək//Yeg»  məfhumu  dayamr.  Bu  mənada  «yeg»  məfhumunun  bildirdiyi 
həmin  «şeytan,  bədxah  ruh»  anlamı  ilə  onıın  həm  də  «yaxşı»  anlamı 
arasmdakı zahiri oxşarlıq mifik düşüncənin daxili məntiqi boyunca mifoloji 
(demonoloji)  görüşlərdə  kontaminasiya  hadisosi  doğurmuşdur.  «Yeg» 
həmin  «çak//çek»  anlayışınm  eynidir  ki,  türk  mifoloji  leksikasma  islam 
dünyasının  kult  frazeologiyasıyla  daxil  olmuş  «şeytan»  sözü  ib   yanaşı 
işlədilir. İfadəyə teleut qamlannın qavallanndakı  təsvirbrdə yer alan  «Yeg- 
yılan»  adında  da  rast  gəlinir.  «Yoxdan  Allah  da  bezardır»  deyimitıdəki 
«yox»  sözü  isə,  ehtimal  ki,  ilkin  mifoloji  semantikası  unudulduğundan 
sonralar  artıq  bir  çox  hallarda  əslinda  zahiri  oxşarlığı  əsas  alan  ənənovi 
düşüncənin  eyniləşdırdiyi  «Yeg»in  fonetik  variantıdır.  Bu  anlayış  tatar 
dilində  «jik»,  altaycada  «d’yek»  şəklində  işlənir və  eyni  -   «acıqlı,  bədxah
ruh» mənalan ifadə edir.
Demonik  ruhların  adlarının  sonradan  «hər  ciir  xostolik,  ağrı-acı» 
anlamını  ifadə  etdiyini  göstərməsi  baxımmdan  Azərbaycan  türkcəsində 
işlədibn  «azar-bezar»  sözü  də  xarakterikdir.  Lakin  dildə  relikt  şəklində 
qorunub  qalması  mifoloji  qaynaqlı  bu  ifadəyə  aydınlıq  gotiıilməsi  üçiin 
araşdıncıları  digər türk  və  eləcə də  Ural-Altay  dil  materiallarına  üz tutmaq 
təbbi  qarşısmda  qoymuşdur.  Əslində  Azar  və  Bezar,  tatar  dili 
dialektlərindəki  «əsər-məsər»,  çuvaşcadakı  «bədxalı  qiivvə,  bədxah  rııh» 
demək olan «asar-piser»,  qırğız və qaraqalpaqcada «azar-bezar» (azar-bezer), 
həmçinin Altay dilindəki «yeraltı dünyanın sahibi Erlik xatıın öz vəhşiliyi  ilə 
seçilən iki qara köpəyinin adı» mənasında «kazar-pazar», ağızlarda isə «ezer- 
kezer»  deyimlərindon  də  göründüyü  kimi,  tiirk  mifoloji  təfəkküründə  bir- 
biriylə sıx bağlı iki mifoloji obrazın adtdır.
Ümumiyyətlə,  türk və  monqol mifologiyalarında geniş yayılmış olan 
Asar (Azar//Kazar) və Bizer//Bezer obrazlan ilə bağlı elmi ədəbiyyatlardakı 
fıkirlərdən  biri  budur  ki,  hər  iki  ad  öz  qaynağım  Hind-Iran 
mifologiyasındakı  Asura-Ahura  və  Mizra-Mitra  tani'i  adlarından  alır. 
Tədqiqatçılar  bu  mifologemdə  Ural-Altay  və  Hind-İran  mifologiyalan 
arasmda  bağlılığın  bir  izini  görürlər.  Bununla  belə  son  qənaətə  görə  türk 
dilbrindəki  «Azar-Bezar»  və  onun  variantlarınm  İran  mifologiyası  ilə

---