Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

Həmin böyük salonu Məşədi Hüseyn məscid məqsədilə  təsis 
etmişdir. Həmin məscid  Şuşanın məhəllə  məscidləri həcmindədir. Bu 
binanı  vəqf edən Məşədi Hüseyn Mirsiyab oğlu öz vəsiyyət-naməsini 
karvansaranın həmin məscid salonunun bayır fasadında gözəl və aydın 
xətlə daşa həkk etdirmişdir. Həmin kitabədə  Məşədi Hüseyn məscidi 
"Məscidi-əqsaya Hüseyniyyə" adlandırmışdır. 
Məşədi Hüseynin vəsiyyəti dörd parça daş üzərində  nəqş olun-
muşdur. Aşağıda nəstəliq xətlə fars dilində yazılmış kitabənin 
tərcüməsini veririk. 
Birinci kitabənin tərcüməsi: 
"Pəhmli və mehriban Allahın adı ilə (başlayıram).  Şəriətin 
göstərişinə uyğun olaraq yüksək nəcabətli Mirsiyab oğlu Məşədi 
Hüseyn öz mülk və dükanlarını abad edərək bunu "Məscidi-əqsa" 
adlandırmışdır. Və aşağıda göstərilən qayda ilə vəqf edilmişdir. Əvvəla, 
meydanın qərbində olan karvansara ona tabe olan mənzillər və 
içərisində olan əşyalar hamılıqla (ardı 2-ci kitabədədir)". 
İkinci kitabənin tərcüməsi: "Vəqf olunmuş töhfələr zəminində əlliyə 
qədər mənzil və dükanlar ki, karvansaradadır və buna şimal tərəfdən 
olan dörd bab dükan dəxi əlavə olunur. Bundan başqa bazar başında rus 
kilsəsi yanında Qara Hacı Sadıq oğlu ilə şərikli olan on beş bab dükanlar 
və  qəssabxananın  şimalında yenə  həmin Qara ilə  şərikli üç dükan. Bu 
karvansara və dükanlar vəqf sahibinə müşəxəssdir (məxsusdur), 
tamamilə doğru və düzgün qayda ilə öz xahişi və razılığı ilə  vəqf 
olunur". 
Üçüncü kitabənin tərcüməsi: 
"Mülklərdən gələn mədaxili mütəvəkillər xərcləməkdən ötəri qayda 
və qanun: Bütün mülklərdən gələn gəliri üç hissəyə bölməlidirlər. 
Əvvəlan birinci hissəni  şəriətin qanuni ilə artırmaq üçün müamiləyə 
buraxmah ki, Allah eləməmiş, məscidi əqsayi-hüseyniyyə uçarsa və ya 
xarab olarsa, həmin qazanılmış  nəqd ilə  bərpa olunsun. Bundan sonra 
qalan üçdə iki hissəni bu qərar ilə sərf etməlidirlər (xərcləməlidirlər)". 
Vəqfiyyat işlərinə mübaşir olan vəkilə ildə bir yüz manat. Bundan 
sonra vəkillər o molla ki, hər gün gəlib bu məscidi-əqsada cəmaət 
namazı  qılır və bu işi özü üçün bir vəzifə kimi hesab edir. Həmin 
mollaya ildə əlli manat. Bir nəfər müəzzin və bir nəfər mücavir; 
 
119

---

hər birinə ildə  qırx manat. Bir nəfər rövzəxana iyirmi beş manat 
(verilsin). Hər məhərrəm ayı hər bir məhəlləyə beş put qara neft və üç 
manat nəqd pul; hər üç nəfərə piyada zəvvarın hər birinə 15 manatdan 
20 manata kimi (verilsin). İstehqaq əhlindən (kimsəsizlərdən) qərib yerli 
və qeyri hər kəs ölərsə onu kəfən və başqa şəri tələbat ilə təchiz etməli. 
Vəqf sahibinin ehsanına olaraq hər il həcc üçün (gedənlər üçün) beş yüz 
manat və ya vəkillər məsləhəti ilə 500-dən 700-dək, bundan sonra baqi 
qalanlardan hər həftə cümə axşamları  şəhər füqərasına üç manat 
(verilsin). 
Dördüncü kitabənin mətni, demək olar ki, üçüncünün yekunundan 
ibarətdir. 
Bizim yuxarıda gətirdiyimiz və memarlıq abidələrinə  məna verən 
kitabələr  Şuşanın inzibati, hərbi və yaşayış binalarında son dərəcə 
çoxdur. 
Şuşa  şəhəri quruluş etibarilə Azərbaycan və ümumən  Şərq üsuli-
memariyyəsinə nümunədir.  Şəhərin Bazar başı, Rasta bazar, Meydan, 
Aşağı bazar, Şeytan bazar, Çar su, karvansaralar və başqa 
komplekslərinin tikintisi XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq, 
əsrimizin 20-ci illərinə qədər davam etmişdir. 
  
 
120

---

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
HƏSƏNƏLİ QARADAĞİ 
 
QARABAĞ VİLAYƏTİNİN  
QƏDİM VƏ CƏDİD KEYFİYYƏT  
VƏ ÜVZALARI… 
 
(İQTİBAS) 
 
 
121

---

 
HƏSƏNƏLİ QARADAĞİ 
 
Həsənəli Qaradaği (1848-1928) Qarabağda çoxcəhətli fəaliyyət 
göstərmişdir. O, ana dili ilə yanaşı olaraq rus, fars, ərəb dillərini də 
yaxşı bilirdi. Didaktik məzmunlu  şeirləri və  tərcümələri Qori 
seminariyası üçün nəzərdə tutulan "Vətən dili" kitabından tutmuş, 
müasir dövrümüzə  qədər müxtəlif dərslik və  məcmuələrdə çap 
olunmuşdur. Mir Möhsün Nəvvabla dostluq etmiş  və  Şuşada "Məclisi 
fəramuşan" yığıncaqlarında iştirak etmişdir. 0, hələ  Şuşada ana dilli 
məktəblərdə müəllimlik edərkən  Şuşa və Qarabağ tarixi abidələrinə 
dərin maraq göstərirdi. 
Qarabağ tarixinə  bəslənən dərin maraq nəticəsində 1880-ci ildə 
"Qarabağ vilayətinin qədim və cədid keyfiyyət və övzaları, Pənah xan, 
İbrahim xan və Mehdiqulu xan əyyami-hökumətlərinin əksər vəqaye və 
hekayətləri" adlı əsər yazmışdır. Təəssüf ki, əsər tam halda əldə yoxdur. 
Oxuculara həmin  əsərdən Həsənəli Qaradağinin oğlu Məhəmməd 
Qaradağinin 1936-cı ildə etdiyi qısa iqtibası oxuculara təqdim edirik. 
  
 
122

---

 
 
ÜMUM QARABAĞ VİLAYƏTİNİN 
(SABİQ QARABAĞ XANLIĞININ) 
MƏRKƏZİ OLAN ŞUŞA ŞƏHƏRİNİN ƏHLİ, 
1848-ci MİLADİ İLİNDƏ TƏVƏLLÜD TAPMIŞ VƏ 
1929-cu İLDƏ VƏFAT ETMİŞ VƏ ŞUŞADA 
MƏDFUN OLMUŞ, ZƏMANƏSİNİN MƏRUF VƏ 
MƏŞHUR ƏDİB VƏ ŞAİRİ VƏ MƏTBUAT İŞÇİSİ 
HƏSƏNƏLİ QARADAĞİNİN ƏSƏRİ OLAN, 
1880-ci İLDƏ YAZILIB HƏMAN İLİN YEDDİ 
AVQUSTUNDA XƏTM EDİLMİŞ 
 
"Qarabağ vilayətinin qədim və  cədid keyfiyyət və övzaları, Pənah 
xan,  İbrahim xan və Mehdiqulu xan əyyami-hökumətlərinin  əksər 
vəqaye və hekayətləri" adlı kitabından iqtibas: 
Mən məzkur Həsənəli Qaradağinin oğlu hal-hazırda Ağdam 
şəhərində (Qarabağ) yaşayan Ağdam rayon torpaq şöbəsinin müfəttiş-
aqronomu Məhəmməd Qaradaği mənə tapşırıldığı üzrə gərək rus dilində 
yazaydım. Lakin dövlət orqanları  tərəfindən mənə verilmiş vaxt yalnız 
bir gündən ibarət olduğundan (yəni 1936-cı il 8 may) mərhum ağamın 
yazdığı kitabın mühüm və lazımi yerlərindən iqtibas edərək eynilə türk 
dilində bu dəftərə köçürməyi lazım bildim. 
Kitabın müqəddiməsində: Qarabağın keyfiyyət və hekayətlərinə dair 
keçmişlərdən nüsxəcati-mütəfərriqə tərqim və tərsil qılmışdılar. Amma 
onların müsəvvəcatı köhnə  və mündəris olmuşdular. Həm də farsi 
zəbani ilə inşa edib yazmışdılar ki, savadı az olan türklər ondan 
ləzzətəndus və dimağəfruz olmazdılar. 0 cəhətə, o mütəfərriqə 
nüsxələrdən və qeyrilərdən tərtib və  təsnif etdim. Vazeh türk lisanına 
tərcümə  qılıb yazdım ki, Qarabağ vilayətinin  əksər vəqaye və 
keyfiyyətləri və  xəvanini-sabiqlərin icmalən  əhvalat və hekayətləri və 
əlavə münasibi-məqam olan güzarişlərdən ondan məcmu və mündərəc 
ola ki, bir asar və yadigar qala. Zira bu vaxta kimi bu işə hələ başqası 
iqdam etməmişdir. 
 
123

---