Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

 
1. "QARABAĞNAMƏ" MÜƏLLİFLƏRİ 
 
XVIII  əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda 20-yə yaxın xırda feodal 
dövlətləri - xanlıqlar yaranması tariximizin maraqlı bir mərhələsi idi. Bu 
xanlıqlar arasında Qarabağ xanlığı heç bir digər dövlətə, xüsusilə  İran və 
Türkiyəyə tabe deyildi, öz suverenliyi uğrunda xarici müdaxiləçilərə qarşı 
uğurla mübarizə aparırdı. 
Elə bu səbəbdən XIX əsr Azərbaycan tarixşünaslığında Qarabağ xanlığının 
tarixini işıqlandırmağa meyil güclü idi. Müqayisə üçün deyək ki, Quba, Şəki, 
Gəncə xanlıqlarının hər birinin tarixindən cəmi bir əsər yazıldığı halda, 
Qarabağ xanlığından yeddi kitab yazılmış, saysız-hesabsız məqalələr, sənədlər 
çap edilmişdir. Rus jurnalisti və hərbi xadimi Platon Zubov "Qarabağ astroloqu 
və  Şuşa qalasının 1752-ci ildə  əsasının qoyulması" adlı kitabını 1843-cü ildə 
Moskvada çap etdirmişdir. 
XIX əsrin 40-cı illərində Mirzə Adıgözəl bəyin Azərbaycan dilində 
"Qarabağnamə" (1845), Mirzə Camal Cavanşir Qarabağinin "Qarabağ tarixi" 
(1847)  əsərləri yazıldı. Həmin  əsrin 60-70-ci illərində Mir Mehdi Xəzaninin 
"Qarabağ tarixi", Mirzə Yusif Qarabağinin "Tarixi-Safi", Rzaqulu bəy Mirzə 
Camal oğlunun "Qarabağnamə"  əsərləri meydana çıxdı. 1884-cü ildə  Əhməd 
bəy Cavanşirin "Qarabağ xanlığının 1747-1805-ci illərdə siyasi vəziyyətinə 
dair" əsəri "Kavkaz" qəzetində hissə-hissə çap olundu. Özü də bu əsərlərin bir 
neçəsinin variantları da mövcuddur. Bu variantlar: Məşhur Azərbaycan şairi və 
xəttatı Mirzə  Şəfi Vazehin üzünü köçürdüyü Mirzə Adıgözəl bəyin 
"Qarabağnamə"sindən, şərqşünas Adolf Berjenin ruscaya tərcümə etdiyi Mirzə 
Camalın "Qarabağ tarixi"ndən, Həsənəli xan Qaradağinin Mir Mehdi Xəzaninin 
yazdığı "Qarabağ tarixi"nə əlavələrdən ibarətdir. 
Qarabağ xanlığının tarixinə dair rus, İran, Türkiyə tarixçilərinin əsərlərində 
də çoxlu faktik materiallar, fikir və mülahizələr toplanmışdır. 
"Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasının topladığı  sənədlər aktları"nda 
Qarabağ xanlığı tarixi ilə əlaqədar dəyərli sənədlər çap edilmişdir. XIX əsrin II 
yarısından rus dilində çap olunan "Qafqaz əyalətləri və tayfalarını təsvir etmək 
üçün materiallar məcmuəsi"ndə (SMOMPK) Qarabağla bağlı onlarca oçerk, 
bədii və etnoqrafik əsərlərlə qarşılaşdıq. 
Mirzə Adıgözəl bəy (təxminən 1780-1848) "Qarabağnamə" əsərini 1845-ci 
ildə yazmışdır. O, varlı ailədən olub böyük mülk sahibi idi. Ailəvi məqbərələri 
hal-hazırda Qasım  İsmayılov (indiki Goranboy) rayonunda vaxtilə sahibi 
olduğu Rəhimli kəndindədir. 
Mirzə Adıgözəl bəy öz tərcümeyi-halı barədə "Qarabağnamə"də xüsusi 
bəhsdə söz açır. 
Mirzə Adıgözəl bəy bu əsəri şifahi söyləmiş, qarabağlı şair Mirzə Hüseyn 
Salari onu qələmə almışdır. 
  
 
176

---

Əsər yazıldıqdan bir neçə il sonra qədim erməni dilinə (qrabar) tərcümə 
edilmişdir. 
Keçən  əsrdə Tiflis şəhər ümumi kitabxanasında Mirzə Adıgözəl bəyin 
"Qarabağnamə"si saxlanılırdı. Bu, Adolf Berje tərəfindən həmin kitabxananın 
təsvir olunmuş kataloqunda da öz əksini tapmışdır. 
Mirzə Adıgözəl bəyin yazdığı tərcümeyi-haldan aydın olur ki, o, məktəbdə 
oxuyarkən, 1795-ci ildə Ağa Məhəmməd xanın Şuşaya hücumunu görmüşdür. 
Beləliklə, Mirzə Adıgözəl bəy 1795-ci ildən sonra Qarabağda baş vermiş 
hadisələrin ya şahidi, ya da iştirakçısı idi. 12 fəsildən ibarət olan 
"Qarabağnamə" 1736-1828-ci illərin hadisələrini  əks etdirir. Mirzə Adıgözəl 
bəy Tiflisdə nazir Kovalenskinin yanında qulluq etmişdir. Sonralar o, general-
mayor Lisaneviçin yanında tərcüməçi işləmişdir. Bu zaman ona podporuçik 
rütbəsi verilmişdir. 1816-cı ildən Mirzə Adıgözəl bəy general Yermolovun 
icazəsi ilə Qarabağ hakimi Mehdiqulu xanın yanında işə başlayır. Mirzə 
Adıgözəl bəy birinci (1805-1813) və ikinci (1826-1827) Rusiya-İran 
müharibələrində iştirak etmişdir. Türkmənçay müqaviləsindən sonra (1828) o, 
kapitan rütbəsinə layiq görülmüşdür. Qarabağ xanlığının ləğvi ilə  əlaqədar 
olaraq Mirzə Adıgözəl bəy əyalət məhkəməsində işləyir. O, məşhur şair Qasım 
bəy Zakirin uşaqlıq və  gənclik dostu idi. Gəncədə  bərbad vəziyyətdə olan 
Nizami Gəncəvi məqbərəsini öz hesabına bərpa edib abadlaşdırmışdı. 
Mirzə Adıgözəl bəy 9 sentyabr 1848-ci ildə  vəfat etmiş  və  Rəhimli 
kəndində dəfn olunmuşdur. Onun özünəməxsus mülkü əvvəllər Ağbulaq kəndi 
idi, sonralar Varvarah və Qaraoğlanlı kəndlərinə də sahib oldu. Bu kəndlərdən 
59 ailə Mirzə Adıgözəl bəyə vergi verirdi. Həmin kəndlərdə 37 rəncbər ailəsi 
yaşayırdı
1
. 
İlk "Qarabağnamə"lər Zaqafqaziyanı idarə edən nüfuzlu şəxslərin sifarişi ilə 
yazılırdı. Mirzə Adıgözəl bəy "Qarabağnamə"ni kimin sifarişi ilə yazdığını belə 
izah edir: 
"...Qarabağ mahalında Rusiya hakimiyyəti bərpa olandan bir qədər sonra 
buraya təyin olunan hakimlərdən biri də... general Kolyubakinin oğlu cənab 
podpolkovnik Mixail Petroviç idi. Onun keçmiş hadisələri bilməyə  həmişə 
həvəsi vardı. Podpolkovnik xüsusilə Qarabağ xanlarının və (Şuşa) şəhərini bina 
edən şəxsin əhvalatını öyrənmək istəyirdi. Buna görə, məndən - kapitan Mirzə 
Adıgözəl bəydən xahiş etdi ki, bu əhvalatı qısa və müxtəsər bir surətdə bəyan 
edim. Çünki, mən bizdən  əvvəl keçmiş Gürcüstan sərdar və  əmirlərinin 
hüzurunda xidmət etmişdim, bir-birindən fərqli olan dilləri və müxtəlif 
ləhcələri bilirdim. Mən bu əhvalatın bir hissəsini erməni, bir qismini də gürcü 
və müsəlmanların yaşlı adamlarından soruşub öyrənmiş  və çoxlu məlumat 
yığmışdım. Buna görə, o böyük cənabın əmrinə itaət edərək, işə başladım"
2
. 
 
                                                           
1 Bax: Mogilevski və A.P.Yermolov. Qarabağ vilayətinin statistik təsviri, AKAK, VII cild, səh.152-153, 203. 
2 Bax: Mirzə Adıgözəl bəy. Qarabağnamə, bu nəşrin I kitabı, səh.34
 
177

---